From Wikipedia, the free encyclopedia
Tutlayin timaziɣin [13] (s tfinaɣ tatrart: ⵜⵓⵜⵍⴰⵢⵉⵏ ⵜⵉⵎⴰⵣⵉⵖⵉⵏ, ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ, s tifinaɣ n imuhaɣ: ⵜⵎⵣⵗⵜ ar tettyunṭaq: [tæmæˈzɪɣt]) gant yat trabbut zɣ tawja n tutlayin tifryuasiyin, tutlayin ad zdint d ingratsnt ar sisnt sawaln iɣrfan imaziɣn ɣ tmizar n tmazɣa d tfriqt n ugafa s umata. Tutlayin ad myarnt yadlli ad ttyurant s yan ugmmay ism as Libik-birbir, lli nssn ɣassad s yism n tifinaɣ.
|
Tettusawal tamaziɣt dar tugt n middn ɣ tmizar n Lmɣrib, Dzayr d Libya, d yan uṭṭun imẓẓiyn n middn ɣ Tunst, Cngiṭ, agafa n Mali, agafa d utaram n Nijr d ugafan Buṛkina Faṣu d tmazirt n Siwa ɣ Miẓra. Tugt n imsiwln s tutlayin timaziɣin imzwagn, ɣassad llan s wuṭṭun n kra n 4 id mlyun, llan ɣ tmizar n Uṛuppa n utaram, llan s kraḍ tasutin, zɣ isggʷasn n 1950. Uṭṭun n imaziɣn yugr wuṭṭun n imsiwln s tutlayin timaziɣin.
Kra n 95% n imsiwln s tutlayin timaziɣin ar sawaln yat zzɣ smmust tutlayin mqqurnin, kraygat yat zgisnt teṭṭaf uggar n sin id mlyun n imsiwln, ad tnt igan d s unmala n ustay n uṭṭun n imsiwln: Taclḥit, Taqbaylit, Tamaziɣt (n wammas), Tarifiyt, Tacawit.
|
Gant Tutlayin timaziɣin n ugafa yat tyffart tantalant (dialect continuum) ittusawaln ɣ tmazɣa, tg daɣ yat zɣ tdurubba (sous-groupes) n tṣṭṭat tamaziɣt n tutlayin tifrusyawiyin. Akccum n tutlayt taɛṛabt iṛẓa tasult lli tt nn ikkan grasnt.
Tutlayin timaziɣin n ugafa nna s sawaln dar uggar n mlyun n ufgan gan tnt Taclḥiyt, Tamaziɣt n tuẓẓumt, Tarifit, Tacawit d Taqbaylit. Bḍant f kraḍt trubba:
|
Tutlayin timaziɣin tutrimin nɣ Tutlayin timaziɣin n unẓul utrim gant yat tṣṭṭat zɣ tutlayin timaziɣin. Taṣṭṭat-ad gis snat tutlayin:
|
|
Timaziɣin tigmuḍanin nɣ Timaziɣin n ugmuḍ gant yat trabbut n tutlayin timziɣin ittusawaln g Libya d Miṣṛa. Tkcm gis Tawilant, Tasknit, tasiwit d taɣdimsit.
Ɣ umata, ar ttussiḍannt tutlayin timaziɣin tigmuḍanin zɣ tdurabbut n tutlayin tijanatin n tmaziɣt tagafayt. Taṣṭṭat-ad gis smmust tutlayin:
|
Tutlayt tagwancit tga yat tulayt inɣuban lli tt inn ikkan ar sis sawaln igwanciyn ɣ tgzirin tikanariyin ar tasuta tiss 16 nɣ 17. Tmmut tutlayt-ad dffir n walik n tgzirin tikanariyin. Tettyusan tutlayt tagwancit s wammak n twinas d tguriwin lli zmmimn ijyugrafn imzwura, d ismawn n idɣarn d kra n tguriwin nna tumẓ tṣbnyult n tgzirin tikanariyin.
|
|
|
|
Uran imzwura tamaziɣt s iskkiln n tfinaɣ d iskkiln n tarabt d iskkiln n tlatinit mac ɣ usggwas n 2003 iskcm usinag agldan n tussna tamaziɣt tifinaɣ ɣ uslmad n tmaziɣt; tdwel tifinaɣ niɣ Tifinaɣ tunṣibt ɣ Lmɣrib;
Tifinaɣ iggmayn iqburn ila ɣ iẓẓlmḍ n ifriqya sxdmant imaziɣn d ṭawariq
Iqbaylin n tamazirt d yan ugzzum mqqurn nimrukiyn ar tafan mas irxa bzzaf ad ttran s tirra tamaziɣt talitinit. tirra yad ar tnt bahra ntafa ɣ lwib d-sitat imazi°n n - brra d tigzirin tiknariyin.
Uran ṭṭlba d imḥḍaṛn n timzgadiwin n iffus n tamazirt lmrruk s ugmmay n tɛṛabt, ilin mnnaw n warratn s uskkil-a, kra zgi-sn ittyura ɣ dar tasut 11.
Kigan zzɣ mddn da ttiɣiln is d ar ɣilad ad ssntint tirra s tutlayin tamaziɣin, d is ur dars tlli awd yat taysi iran ad as yaws ad tgmu tmɣr acku taddagt ur ilin iẓuṛan mqqurnin ur tufi ad tili ifrawn d icṭḥan mqqurnin ! Is llan kra n warratn izaykutn dar tmaziɣt ? Mlmi ad ssntint tirra s tutlayt ad ? Ma ayd icuncgn amussu ad adlsan ? Man imukrisn d ittkkan mnid i warra amaziɣ ? Ma s nɣiy ad t nsyafu zzɣ wanaw ad n warratn izaykutn ?
Yuwi d uslmad Ɛumaṛ Affa lli igan aslmad ɣ tmɣrudt n Rrbaṭ dffir isnubbucn lli iga f usntl amzruy n warra amaziɣ s uskkil « aεṛab » mas iga Umṛṛuk s umata ansa i uskkir n warratn s tutlayin tamaziɣin s tmzarayin nns akkʷ swa ɣ Sus nɣ d Laṭlas nɣ d Rrif irnu isslkn ɣ yat tinawt iga tt usinag agldan n tussna tamaziɣt ɣ 2003 mas d Sus ad igan tansbaɣurt uggar s wanaw ad n warratn. Aya yuwi t id, mk lli inna, wansa arakal lli illan dar tsga ad d lli tt yujjan ad taggug f iḍiṣn inadafn aylli tt yujjan ad tḍuf kigan n uzug anutlay d unamun d udmsan d usrtan.
Awttas zɣ warratn lli skrn iclḥiyn n zik ur igi tutlayt taclḥit s ixf nns maca ad ssawḍn tussna tamsɣant i ugdud amaziɣ lli ikkan ur da ittakʷz taεṛabt, aya isfaw t mas amata ɣ warratn ad aɣn d iskkinn n usgd swa ɣ igr n usumd nɣ ɣ igr n uflas nɣ ɣ igr n tikli n wasr nɣ isfra lli t ittalɣn, issuman t ulaa acku ur snzgumn imaratn ad s wanaw n tirra d ur srisn kra n ilugnn i usnmarra amaziɣ.
Kra n imdyatn zzɣ warratn aɣ d ilkmn :
Yuwi d uslmad Affa ɣ tinawt nns uttay n 25 n warra ttyaranin s tutlayt tamaziɣt, irnu uslmad ad mas d arrantn lli ittyamaẓn ɣ Uṛubba ttwaḥḍan ɣ Iks Un ɣ Rufans ɣ Fṛanṣa.
Zɣ warratn imaziɣn igan izaykutn lli ittyaskarn s tmaziɣt « Kitab al-asmae » (Adlis n wassaɣn) lli igan yan usgzawal (msmun awal) amaziɣ aεṛab ittuɣuln ɣr tasut tiss 12 n tlalit, ittyaskar usgzawal ad ɣ 1146 dat n tlalit, yara t u Tunart lli iluln ɣ 1085 dat tlalit immt ɣ 1172 (ur igi u Tumrt Amuwḥḥidi), tili ɣ warra ad 2500 n tguri tamaziɣt lli ɣ amunt 250 n wassaɣn n imɣayn, ig usgzawal ad yan zzɣ isgzawaln akkw iqbrn ɣ umaḍal. D hat zrwn kigan n imsnilsn imaziɣn d ayt Uṛubba (Ihulandiyn d Ifṛanṣiṣn) asgzawal « Adlis n wassaɣn » d yan umawal aḍnin assaɣ nns « Kacf aṛṛumuz » d ifḍn n warratn yaḍn lli ɣ llant tullisin, isfra, aflas, ismigiln,…lli d ikkan Amṛṛuk d Dzayr d Libya d Tiniri . arra amaziɣ akkw iqbrn ittyissin ar ɣilad d arra « Kitab albarbaryya » (Adlis n tmaziɣt) zzɣ Tuns, illa ɣ 896 n tasna, ar issfru taɣarast tibaḍit . ar ittuɣul usakud n usnulfu n warra ad amqran ar gr tasut tiss 8 d tiss 9 n tlalit, ar ittawz f tzrawt nns umsnils aṭalyan Vermondo Brugnatelli zzɣ tsdawit Milano-Bicocca. Aya yujja i imsnilsn ad isinn s talɣiwin n ussmrs n tmaziɣt n zik ittyaran zzɣ uggar n 1200 n usggwas aya.
Ar ɣilad ur ta llint kra n tsiḍan i taysi ad tansbaɣurt, d ur nssin man idɣarn ɣ llan kigan n warratn imaziɣn wala mani ɣ nn ḥḍan, s man aya ur nufi ad nfk yat twlaft imdn f tilawt n warratn ad, d ar ttddrn aṭaṣ n imukrisn amm assmrs ur ifulkin, mnziwt ur illin d tanzzarfut, assrwl d tukkṛḍa, nrnu asn nn awd imukrisn igamann amm iɣrdayn, iwḍfan, aɣmal, ubuy n warratn atg luman acku kigan ɣ warratn ad gan uslign s kra n tawjiwin lli d ifl umara, ar tn bḍḍun grasn. addad ad ismrnat uggar acku ur llint kra n tkafutin nna rad iswuri f uḥṭṭu d ufrag i warratn ad. S man aya zmrɣ ad iniɣ mas mk aɣ d uwḍnt tmiḍiwin n warratn hat ifḍn ad inɣuban swa s iskkirn igamann nɣ inafgann.
Arratn ad n tmaziɣt gan yan uɣbalu ur ittɣarn i tutlayt tamaziɣt acku usin kigan n umawal azayku nna ur nenni ad naf dar ayt ɣilad, aya yujja imrza ad sgisn ḍin kigan n tguriwin nna rad yaws ɣ usbɣr n tutlayt tamaziɣt d ussudr nns, maca tiwuriwin nna ittugan ar ɣilad ur gumnt, iqqn d ad tili yat tstratijit i uḥṭṭu n taysi ad ittug as usnmala d tzrawin afad ad d sgisn ittuẓẓg akkw uynna uman n tussna s lawan akkw ɣ igr n tutlayt tamaziɣt.[14]
|
──o Tafruyasit ├─o Proto-Tamaziɣt 1 (-7000) └─o Proto-Tamaziɣt 2 (-200) ├─o Tamaziɣt n ugmuḍ | └─────o Tanfusit | └─────o Tawilant | └─────o Tasknit | └─────o Taɣdimsit | └─────o Tasiwit ├─o Tamaziɣt n ugafa | |─────o Taqbaylit | |──o Tamaziɣt n waṭlas | | └──o Taclḥiyt | | └──o Tamaziɣt n waṭlas anammas | └─o Tutlayt tajanat | └───o Tarifiyt | └───o Taznast | └───o Tacnwit | └───o Tumẓabt | └───o Tacawit | └─o Taznast n umalu | └─o Tajerbit ├───────o Tatergit ├─o Tamaziɣt tutrimt └─────o Taẓnagt └─────o Tatsrrt
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.