Sinonimi

Sinonimi është fjalë me kuptim të afërt,që shpreh thuajse të njëjtën ide, të njëjtin koncept, duke i dalluar në shkallë të ndryshme: shoh, shikoj, këqyr, vështroj, vërej, dalloj etj. Sigurisht, sinonimet sjellin nuanca, imtësi dhe hollësi të gjërave dhe të dukurive. Ato lindin nga veprimtaria praktike e njerëzve, nga përpjekjet që bëjnë njerëzit për të njohur dhe shndërruar botën, për të depërtuar sa më thellë në natyrë, në shoqëri dhe në mendimin njerëzor. Dukuritë kanë të përgjithshmen dhe të vecantën e tyre, thelbin e përmbajtjes dhe dukurinë e formës. Sinonimet synojnë të japin thelbin e përmbajtjes, përmes hollësive të dukurisë ose të imtësive individuale konkrete. Gjuha shqipe është e pasur me sinonime. Kështu p.sh., për fjalën "vajzë", ne kemi: vashë e re, gocë, cupë, cucë, trime etj., kurse për fjalën "djalë" kemi: cun, djalë, djalosh, i ri ,trim etj. Përdorimi i tyre bëhet sipas rastit vendit dhe kohës. Dhe ky është një detaj artistik, që arrihet me mjeshtëri, për të vënë në dukje ngjashmërinë dhe dallimin. Sinonimet shërbejnë edhe për të ndërtuar shkallëzimin ose enumeracionin (numërimi), figuratik. Kështu kemi shkallëzim ngjitës dhe zbritës.

• Ja një shembull shkallëzimi ngjitës me sinonime:

O sternip i Kainit, tepdil si bari, t'i na shtyp e na shtrydh e t'i gjakun na pi, o kukuth o lubi: Hosana Berabe![1]

• Por sinonimi duhet indetifikuar me dyzimin, që përsërit të njëjtën fjalë, si në këtë rast:,

Kruj, o qytet i bekuar Prite, prite Skenderbene![2]

Sinonimet mund të jenë emra, folje apo mbiemra, gjersa të dyja nyjet e palës janë pjese e njëjte e fjalisë.

Burime gjuhësh

Sinonimet shpesh vijnë nga shtresat e ndryshme që përbëjnë një gjuhë. Për shembull, në anglisht, fjalët superstratum të frëngjishtes normane dhe fjalët substratum të anglishtes së vjetër vazhdojnë të bashkëjetojnë. Kështu, sot ekzistojnë sinonime si people, liberty dhe archer me origjinë normane, dhe folk, freedom dhe bowman me origjinë saksone. Fjalët e huazuara janë një burim tjetër i pasur sinonimesh, shpesh nga gjuha e kulturës mbizotëruese të një rajoni. Kështu, shumica e gjuhëve evropiane kanë huazuar nga latinishtja dhe greqishtja e lashtë, veçanërisht për terma teknikë, por termat vendas vazhdojnë të përdoren në kontekste jo-teknike. Në Azinë Lindore, huazimet nga kinezishtja në japonisht, koreanisht dhe vietnamisht shpesh dyfishojnë termat vendas. Në kulturat islame, arabishtja dhe persishtja janë burime të mëdha të huazimeve sinonimike.

Për shembull, në turqisht, kara dhe siyah të dyja nënkuptojnë 'i zi', e para është një fjalë vendase turke dhe e dyta është një huazim nga persishtja. Në turqishten osmane, shpesh kishte tre sinonime: uji mund të jetë su (turqisht), âb (persisht) ose mâ (arabisht): "një treshe e tillë sinonimesh ekziston në osmanisht për çdo kuptim, pa përjashtim". Si gjithmonë me sinonimet, ka nuanca dhe hije kuptimi ose përdorimi. Në anglisht, në mënyrë të ngjashme, shpesh ekzistojnë terma latinë (L) dhe grekë (Gk) sinonimë me ato gjermanike: mendim, nocion (L), ide (Gk); unazë, rreth (L), cikël (Gk). Anglishtja shpesh e përdor termin gjermanik vetëm si emër, por ka mbiemra latinë dhe grekë: dorë, manual (L), kiral (Gk); nxehtësi, termik (L), kalorik (Gk). Ndonjëherë termi gjermanik është bërë i rrallë ose i kufizuar në kuptime të veçanta: baticë, kohë/kohore, kronike.[13] Shumë morfema të lidhura në anglisht janë huazuar nga latinishtja dhe greqishtja dhe janë sinonime për fjalë ose morfema vendase: peshk, pisci- (L), ichthy- (Gk). Një burim tjetër sinonimesh janë fjalët "coinages", të cilat mund të motivohen nga purizmi gjuhësor. Kështu, fjala angleze "foreword" u krijua për të zëvendësuar parathënien romantike. Në turqisht, "okul" u krijua për të zëvendësuar "mektep" dhe "mederese" me origjinë nga arabishtja, por këto fjalë vazhdojnë të përdoren në disa kontekste.

Leksikografia

Disa leksikografë pohojnë se asnjë sinonim nuk ka saktësisht të njëjtin kuptim (në të gjitha kontekstet ose nivelet shoqërore të gjuhës) sepse etimologjia, ortografia, cilësitë fonetike, konotacionet, kuptimet e paqarta, përdorimi e kështu me radhë i bëjnë ato unike. Fjalë të ndryshme që janë të ngjashme në kuptim zakonisht ndryshojnë për një arsye: fjala feline është më formale se fjala cat; long dhe extended janë sinonime vetëm në një përdorim dhe jo në të tjerët (për shembull, një krah i gjatë nuk është i njëjtë me një krah të zgjatur). Sinonimet janë gjithashtu një burim eufemizmash.

Metonimia ndonjëherë mund të jetë një formë e sinonimisë: Shtëpia e Bardhë përdoret si sinonim i administratës duke iu referuar degës ekzekutive të SHBA-së nën një president specifik. Kështu, një metonim është një lloj sinonimi, dhe fjala metonim është një hiponim i fjalës synomy.[citim i nevojshëm]

Shembuj

• rrethi = qarku (emër)
• i vjeter = i moqem
• atdhe = memedhe
• fshij = pastroj
• shkak = arsye
• dera = porta (emër)
• grua = femër (emër)
• nxënës = student (emër)
• i bukur = i pashëm (mbiemër)
• i sëmurë = i ligur (mbiemër)
• tani = tashti (ndajfolje) etj.
• largohu = zhduku
• veturë = automobil
• atdhe = mëmëdhe