Забони латишӣ

Забони латишӣ (худтаъинот: latviešu valoda) — яке аз ду забонҳои балтикии шарқӣ мебошад, ки то имрӯз боқӣ мондаанд (дар баробари литвонӣ). Забони латишӣ ягона забони расмии Латвия ва инчунин яке аз 24 забони расмии Иттиҳоди Аврупо мебошад.

Забони латишӣ
Номи қавмӣ	латишӣ: latviešu valoda
Кишварҳо	Латвия[1]
Созмони танзимкунанда	Latvian State Language Center[d]
Шумораи умумии гӯишварон	1 500 000 ± 100 000 тан
Вазъ	дар ҳоли амн[d]
Таснифот
забонҳои авруосиёӣ[d] забонҳои ҳиндуаврупоӣ забонҳои балто-славянӣ[d] Забонҳои балтикӣ East Baltic[d] Забони латишӣ
Хат	алифбои лотинӣ ва Алифбои латишӣ
Коди забонӣ
ГОСТ 7.75–97	лаш 385
ISO 639-1	lv
ISO 639-2	lav
ISO 639-3	lav (Латишӣ), lvs (Адабиёти латишӣ)
WALS	lat
Ethnologue	lav
Linguasphere	54-AAB-a
ABS ASCL	3101
IETF	lv
Glottolog	latv1249
Ниг. низ: Лоиҳа:Забоншиносӣ

Ба забони латишӣ тақрибан ду миллион нафар (аксари онҳо дар Латвия зиндагӣ мекунанд) ҳарф мезананд , тақрибан ба 1,5 миллион нафар, забони модарӣ мебошад^[2].

Он ба се лаҳҷа тақсим мешавад: латишии боло, латишии миёна ва ливонӣ . Забони адабии ҳозираи латишӣ дар асоси лаҳҷаи латишии миёна бунёд ёфтааст.

Аввалин ёдгориҳои хаттӣ дар асри 16 пайдо шудаанд. Алифбои муосири латишӣ, ки ба алифбои лотинӣ асос ёфтааст, аз 33 ҳарф иборат аст.

Дар калимаҳои латишӣ таъкид ба ҳиҷои аввал рост меояд. Садонокҳо аз рӯи дарозӣ фарқ мекунанд; ҳар як садоноки дароз яке аз се оҳангиро дорад. Аз рӯи сохтори морфологии худ забони латишӣ забони флексиалӣ ва синтетикӣ мебошад. Синтаксис бо тартиби нисбатан озоди калимаҳо тавсиф мешавад, тартиби асосӣ SVO мебошад. Луғат асосан аслӣ аст; дар байни иқтибосҳо, германизмҳо ва славянизмҳо бартарӣ доранд.

Лингвоҷуғрифия

Ҷойгиршавӣ ва шумора

Ҷавоне бо забони латишӣ ҳарф мезанад

Ҳиссаи одамоне, ки латиширо ҳамчун забони асосӣ дар оила истифода мебаранд (2011)

Теъдоди истифодабарандагони забони латишӣ ҳамчун забони модарӣ дар Латвия тибқи барӯйхатгирии соли 2011 1,164,894 нафарро ташкил медиҳад^[3], ки тақрибан ба 56,3%^[4] аҳолии кишвар ва 62,1% нафароне, ки забони худро нишон додаанд (аз ҷумла гӯяндагони лаҳҷаи латгалӣ баъзан забони алоҳида ҳисобида мешавад); Аксарияти сокинони русзабони кишвар, инчунин шумораи ками муҳоҷирони Латвия ва авлоди онҳо дар кишварҳои дигари ҷаҳон (ИМА - 16,035^[5], Ирландия, Англия, Канада, Бразилия, Русия (22,020)^[6], Белорус (мувофиқи маълумоти соли 2009, аз 1549 латишҳои этникӣ, 386 нафарашон забони латиширо ҳамчун забони модарии худ нишон додаанд^[7], аммо танҳо 9 нафар дар хона бо он ҳарф мезананд^[8]), Зеландияи Нав, Австралия, Олмон ва ғайра. ) бо забони латишӣ ҳарф мезананд.

Лаҳҷаҳо

Лаҳҷаҳои забони латишӣ

Забони латишӣ ба таври анъанавӣ ба се гӯиши асосӣ тақсим мешавад: латишии боло (augšzemnieku dialekts), латишии миёна (vidus dialekts) ва ливонӣ (lībiskais dialekts)^[9][10][11].

Латишии боло аз латишиҳои миёна ва ливонӣ хеле фарқ мекунад (бинобар ин онҳоро дар муқоиса бо латишии боло низ латишии поён меноманд). Он дар Латгал, дар шарқи Видземе ва Аугшземе паҳн шудааст ва гӯишҳои шарқӣ (амиқ) ва ғарбӣ (ноён)-ро дар бар мегирад. Ҳарду гурӯҳ инчунин ба лаҳҷаҳои селонӣ ва латгалӣ тақсим мешаванд ^[12] . Лаҳҷаҳои амиқи латгалӣ баъзан ҳамчун забони алоҳидаи латгалӣ фарқ мекунанд.

Ба лаҳҷаи латишии миёна гӯишҳои видземе (видземеи марказӣ), земгалӣ (Земгалеи марказӣ) ва куршӣ (Курземеи ҷанубӣ) дохил мешаванд.

Лаҳҷаи ливонӣ, ки дар заминаи субстрати ливонии финӣ-угорӣ ташаккул ёфтааст, гӯишҳои видземеӣ (Видземеи шимолу ғарбӣ) ва курземеӣ (Курземеи шимолӣ)-ро дар бар мегирад^[13].

Таснифи алтернативии А. Гатерса^[14] тақсимоти зеринро^[15] пешниҳод мекунад:

• лаҳҷаи латишии марказӣ;
  • латишии марказии ливонӣ;
  • латишиии марказии земгалӣ (zemgaliskās izloksnes);
  • куршии латишии марказӣ (kursiskās izloksnes);
  • латишии марказии земгалӣ-куршӣ (zemgaliski-kursiskās izloksnes);
• лаҳҷаи тамӣ;
  • лаҳҷаҳои тамии куршӣ;
  • лаҳҷаҳои тами ливонӣ;
• лаҳҷаи латишии боло;
  • лаҳҷаҳои амиқи латишии болои Латгалӣ (latgaliskās ё nesēliskās dziļās izloksnes);
  • Селонии латишии боло;
  • минтақаи шимолии гузариш ба латишии миёна;
  • минтақаи марказии гузариш ба латишии миёна;
  • минтақаи ҷанубии гузариш ба талишии миёна.

Таърих

Харитаи сукунати қабилаҳои назди Балтика дар охири асри 12 — ибтидои асри 13

Дар баробари забонҳои литвонӣ, пруссӣ ва йотвингӣ, латишӣ аз забони прабалтикӣ сарчашма мегирад. Садонокҳои прабалтикӣ *i, *ī, *u, *ū, *a, *ā дар забони латишӣ бетағйир нигоҳ дошта шудаанд. Навоварии воқеии латишӣ ин фонологизатсияи мухолифи ɛ мебошад : æ, ки аслан аллофонии фонемаи э буданд, пеш аз ҳамсадоҳои сахт ошкортар ва пеш аз ҳамсадоҳои нарм пушидатар ба амал омадаанд. Дифтонги *eɪ̯, чунон ки дар литвонӣ, аз марҳилаи монофтонги *ẹ ба ɪ̯e гузашт. Ҷамъбастҳои тавтосилабӣ дар, un, en, an дар латишӣ ҳамчун ī, ū, ɪ̯e, u̯o дода шудаанд. Ауслаути калимаҳои бисёрҳаҷм ба тағйироти ҷиддӣ дучор шудааст: кӯтоҳ a, e, i нопадид шуд, дароз ā, ē, ī, ū кӯтоҳ шуданд, дифтонгҳо якхела шуданд (aɪ̯, eɪ̯ > i, au > u)^[16]. Чун дар литвонӣ, дар латишӣ прабалтикӣ ō ба u̯o дифтонгизатсия шудааст, аммо ин дар хаттӣ инъикос наёфтааст: литвонӣ: dúoti, латишӣ. dot «додан»^[17].

Муҳимтарин тағирот дар консонантизм аз байн бурдани мухолифати нармӣ-сахтӣ аст^[18]:

• лабии мулоим ба омезиши "лабӣ + ļ " дар анлаут ва "лабӣ + j " дар инлаут табдил ёфтаанд;
• дандонии *ť ва *ď ба š ва ž иваз карда шуданд (ба воситаи марҳилаи č ва dž ба забони литвонии аттестат);
• *sʲ ва *zʲ низ š ва ž дод;
• *kʲ ва *gʲ ба c ва dz иваз карда шуданд.

Байнизабонии ķ ва ģ аз таркиби sk, zg дар мавқеъи пеш аз e, i омадаанд, масалан, šķirt “ҷудо кардан” дар литвонӣ: skìrti ва režģis "панҷара" дар литвонӣ: rẽzgis, инчунин аз иқтибосҳо.

Тафовут байни забонҳои литвонӣ ва латишӣ тахминан дар асри 1 милодӣ оғоз шудааст ва дар асрҳои 5-7-ум ин забонҳо ниҳоят аз ҳам ҷудо шуданд^[19][20]. Дар асрҳои 5-6-ум аҷдодони латишҳо ба шимол ҳаракат карда, қаламравҳоеро, ки қаблан қабилаҳои балтикӣ-финӣ зиндагӣ мекарданд, ишғол карданд. Дар робита ба ин, забони латишӣ бо забонҳои назди балтикӣ-финӣ ва лаҳҷаҳои славянии шарқӣ робита пайдо кард^[21].

Конфедератсияи Ливония дар 1260

Дар аввал, леттҳо танҳо яке аз қабилаҳои шарқии балтикӣ буданд. Дар баробари онҳо дар Латвия земгалиҳо, селониҳо ва куршиҳо, инчунин мардуми балтикӣ-финни ливҳо зиндагӣ мекарданд. Ҳамаи ин халқҳо дар ниҳоят аз ҷониби леттҳо аз ҷиҳати забоншиносӣ шабоҳат дода шуданд ва забонҳои онҳо дар лаҳҷаҳои латишӣ осори худро гузоштаанд^[22].

Дар асрҳои 12—13 заминҳои Латвияи хозира ва Эстония бо Ордени шамшердорон забт карда шуданд. Олмониҳо элитаи ҳукмрон гардиданд, забони латишӣ забони аҳолии деҳот гардид. Вақте ки рӯҳониён ба забони латишӣ таваҷҷӯҳ зоҳир карданд, вазъият бо ислоҳот тағйир ёфт^[23].

Таърихи забони адабии латишӣ ба се давра тақсим мешавад^[24]:

• латишии қадим (senā latviešu valoda; 16 – нимаи якуми асри 19). латиширо коҳинони олмонӣ дар матнҳои динӣ истифода бурданро оғоз намуданд, Китоби Муқаддас ба латишӣ тарҷума шуд, аввалин луғатҳо ва грамматикаҳо пайдо шуданд;
• латишии ҷавон (1850—1890). Ташаккули забониадабӣ дар замони бедории миллат;
• замонавӣ (1890 - ҳозир).

Аввалин китоб ба забони латишӣ соли 1525 нашр шуда буд, аммо он то имрӯз боқӣ намондааст. Аввалин матни боқимонда ба соли 1550 рост меояд - он порчаест, ки дар китоби С.Мюнстер "Космография" дохил карда шудааст.

Аз нимаи дуюми асри 16 мактабҳои таълимӣ ба забони латишӣ пайдо шуданд; дар асри 17 ин гуна мактабҳо ҳам дар шаҳр ва ҳам дар деҳот мавҷуд буданд. П.Динӣ таъкид мекунад, ки мактабҳо дар инкишофи шуури миллии латшшҳо нақши истисноӣ доштанд^[25]. Солҳои 1685—1694 пастори олмонӣ Э. Глюк Китоби Муқаддасро ба латишӣ тарҷума кард.

Забони латишӣ дар империяи Русия тибқи барӯйхатгирии соли 1897

Соли 1822 К.Ф.Уотсон аввалин рӯзномаро ба забони латишӣ – Latweeschu Awises (Latviešu Avīzes дар имлои муосир) «Рӯзномаи латишӣ» таъсис дод. Соли 1856 ҳаракати ҷавонони латишзабон ба фаъолияти худ шуруъ намуда, дар тамоми мамлакат дастаҳо ташкил кард, ки мақсадашон бедор кардани шуури миллӣ буд. Роҳбари ҳаракат К- Валдемарс, дигар ходимони фаъол ба мисли Ж. Алунанс, К Баронс, Аусеклис, Ҷ. Барс, А. Лейтанс. Аз соли 1856 инҷониб, ҷавонони латишзабон ба нашри рӯзномаи Mahjas Weesis (Mājas Viesis дар имлои муосир) оғоз карданд ва аз соли 1862 "Peterburgas awises" (Pēterburgas Avīzes дар имлои муосир) "Рӯзномаи Петербург", аммо дар соли 1865 барои нашри мақолаҳои телевизионӣ баста шуда буданд^[26].

Дар инкишофи забони адабии латишӣ аз он иборат буд, ки бо фарорасии урбанизатсия аз деҳаҳо ба шаҳрҳо, ки пештар асосан олмонизабонҳо буданд, латишзабонҳои зиёде омаданд^[27]. Дар соли 1879 саводнокӣ дар вилояти Лифлянд ба 77,7% (бо ҳисоби миёна дар империяи Русия 27%) расид.

Захираи луғат

Латишзабонони ҷавон дар бобати зиёд кардани захираи луғавии забони адабии латишӣ фаъолона кор карданд. Ин кор бо тарзҳои зерин сурат гирифт: ба кор андохтани захираи вожаҳо аз лаҳҷаҳо (диал. krasa «борони сахт» > лит. krasa «борони кӯтоҳ»); вожаҳои вом гирифтан аз дигар забонҳои балтикӣ ( пруссӣ. kermens "бадан" > ķermenis "бадан", литвонӣ: kareivis «сарбоз» > kareivis «сарбоз»); офариниши неологизмҳо ( zināt «донистан» > zinātne «илм», nākt «омадан» > nākotne «оянда»); гирифтани вожаҳои байналмилалӣ.

Пас аз ба даст овардани истиқлолияти Латвия тамоюли ягонагии забони адабӣ идомаи мантиқӣ гирифт. Дар мактабҳо стандарти либоси ягона ҷорӣ карда шуд ва шумораи омӯзиши забоншиносӣ зиёд шуд^[28].

Таърихи омӯзиш

«Китоби хиради олӣ» ба забони латишӣ, ки соли 1776 нашр шудааст

Аввалин луғати забони латишӣ «Lettus», ки онро Г.Мансел тартиб додааст, соли 1638 нашр шудааст^[29].

Аввалин грамматикаи хурди забони латишӣ «Роҳнамо ба забони латишӣ» мебошад (лот. Manuductio ad linguam lettonicam) И. Г. Рехехузена, ки соли 1644 дар Рига нашр шудааст^[30]. Соли 1685 грамматикаи хеле муфассалтар аз ҷониби Г.Адолфиӣ "Erster Versuch Einer kurtz-verfasseten Anleitung Zur Lettischen Sprache" нашр шуд, ки аз ҷониби якчанд муаллиф тартиб дода шудааст; муаллифи асосии он шогирди^[31] Г.Манзел, Х. Фюрекер , ки дар навбати худ ду луғати латишӣ-олмонӣ низ тартиб додааст.

Леттонизми муосир ба нимаи дуюми асри 19 рост меояд, ки грамматикаи латишии А.Биленштейн (1863), китоби дарсии забони латишии А. Стерсте ва тавсифи лаҳҷаҳои латишии А.Беззенбергер нашр шуд.

Давраи гул-гулшукуфии леттонистика дар охири асрҳои 19—20 — солҳои 20-ум рост меояд. Дар ин вакт луғати чорҷилдаи латишӣ-олмонии К.Мюленбах аз чоп баромад, ки онро И. Эндзелинс, грамматикаи забони латишии ҳамон Эндзелинс, инчунин як қатор асарҳо оид ба диалектология, таърих ва топонимикаи забони латишӣ.

Намунаҳои матнҳо

«Падари мо» дар имлои кухна

"Падари мо" бо забони латишии қадим ва муосир^[32]:

Taᵉbs mus, kas tu es eckʃchkan debbeʃʃis, schwetitz lai top tows waartz, enack mums tows walʃtibe, tows praats bus ka eckchkan Debbes, ta wurʃan ʃemmes. Muʃʃe deniʃche Maᵉyʃe důth mümß ʃchodeen pammate můms muße graᵉke ka meß pammat muße parraduecken, ne widde mums louna badeckle, pett paʃʃarga mums nu wuᵉʃʃe loune. Amen.

(Тарҷумаи Й. Хазентётера , нашри Базел, 1550)

Mūsu Tēvs debesīs, svētīts lai top Tavs vārds, lai nāk Tava valstība, Tavs prāts lai notiek kā debesīs, tā arī virs zemes. Mūsu dienišķo maizi dod mums šodien un piedod mums mūsu parādus, kā arī mēs piedodam saviem parādniekiem, un neieved mūs kārdināšanā, bet atpestī mūs no ļaunā.

(Латишии муосир) ^[33] <ref> MATEJA EVAŅĢĒLIJS 6. Sargaities… – Bībeles biedrība(лат.)(пайванди дастнорас — таърих). 2 Январ 2020 санҷида шуд. Баргирифта аз сарчашмаи аввал 22 Январ 2020.