Забони чеченӣ

Забони чеченӣ (бо забони чеченӣ — нохчийн мотт, noxçiyn mott) — забони чеченҳо буда, яке аз забонҳои расмии Чеченистон ва Доғистон^[8][9].

Забони чеченӣ
Номи қавмӣ	чеч. Нохчийн мотт чеч. Noxçiyn mott
Кишварҳо	Русия[1][2]  Туркия[3]  Иордания[4]  Гурҷистон[5]  Қазоқистон[6]
Созмони танзимкунанда	Chechen Academy of Sciences[d]
Шумораи умумии гӯишварон	1 393 900 ± 0 тан (2010)[7]
Вазъ	2 vulnerable[d]
Таснифот
Ibero-Caucasian[d] забонҳои ноху-доғистонӣ[d] Nakh[d] Забони чеченӣ
Хат	алифбои лотинӣ, Chechen writing[d], алифбои сирилик ва скрипти арабӣ[d]
Коди забонӣ
ГОСТ 7.75–97	чеч 785
ISO 639-1	ce
ISO 639-2	che
ISO 639-3	che
WALS	chc
Atlas of the World’s Languages in Danger	1067
Ethnologue	che
IETF	ce
Glottolog	chec1245
Ниг. низ: Лоиҳа:Забоншиносӣ

Тасвири услубӣ аз як бурҷи чечен, ки дар майдони марказии Грозний ба муносибати эълон шудани соли 2023 ҳамчун соли забони чеченӣ насб шудааст.

Забон бо ҳуруфи кириллӣ навишта мешавад, ҳарчанд аз соли 1925 то 1938 хатти лотинӣ истифода мешуд.

Забони чеченӣ дар Чеченистон, Ингушетия, Хасавюрт, Новолак, Казбек, Бабаюрт, Қизилюрти Ҷумҳурии Доғистон, дар ноҳияи Моздоки Осетияи Шимолӣ, дар баъзе деҳаҳои ноҳияи Ахметаи Гурҷистон, қисман дар Урдун ва ғайра ҳарф мезананд. Аз рӯи баҳисобгирии соли 2021, дар Русия бо ин забон 1 493 748 нафар ^[10] ро гап мезанад.

Забони чеченӣ сеюмин забони сердаромадтарин дар Русия аст (пас аз русӣ ва тоторӣ ^[10]). Забони расмии Чеченистон (дар баробари русӣ) ва яке аз забонҳои расмӣ ва адабии Доғистон аст.

Дар Ҷумҳурии Чеченистон соли 2023 соли забони чеченӣ эълон шудааст ^[11]. Ҷумҳурӣ ният дорад, ки макоми забони чеченӣро мустахкам намуда, барномаи таълимии онро дар ҳамаи гурӯҳҳои синну сол васеъ намояд^[12].

Дар моҳи июни соли 2024 Google Тарҷумон ба дастгирии забони чеченӣ ^{[13] [14]} оғоз кард.

Навиштор

Асрҳои миёна

Навиштаҷот аз асри X

Навиштор ба забони чеченӣ дар асрҳои миёна васеъ паҳн шуд. Дар дараи Аргун нақшҳои сангӣ бо истифода аз алифбоҳои Асомтаврули, Насхурӣ, Мхедрулӣ ва дигар алифбоҳои дар Чеченистони Кӯҳистонии асримиёнагӣ маъмул буда, бештар вожаҳо ва номҳои алоҳида дида мешаванд; Дар деҳаи Зумсой як ибора (aႱa Ⴤc ႪႠႧ) ёфт шуд. «Аса х[а] ц[а] лат[и]», ки аз забони чечен тарҷума шудааст, маънои «ман оташ нагирифтаам» ё «гуноҳ накардаам» аст. Қадимтарин матн дар Чеченистон дар деҳаи Баулой ёфт шудааст, ки дар он ҷо як ҷумлаи том дар тахта тарошида шуда буд, ки ба асрҳои IX то XII тааллуқ дорад^[15].

Замони нав ва муосирӣ

Навиштани чеченӣ ба хатти арабӣ асос ёфтааст. Соли 1925

Бо паҳн шудани ислом дар Чеченистон хатти арабӣ ба роҳ монда шуд, ки барои сабти матни солномаҳои чечении «Тепторҳо» истифода мешавад (солномаҳои аслии баъзе қабилаҳои чечен нигоҳ дошта шудааст). Соли 1925 хати лотинӣ ҷорӣ карда шуд. Соли 1938 ба алифбои кириллӣ иваз карда шуд, ки ҳоло ҳам дар кор аст ^[16].

Алифбои муосири чеченӣ:

А а	Аа аа	Б б	Дар	Г г	Хуб, хуб	Д д	Вай	Вай	В в
З з	Ва ва	Я	К к	Х	Ба	Ба	Л л	мм	Н Н
Оҳ оҳ	Оҳ оҳ	П с	Хуб, хуб	Р р	Бо бо	Т т	ТӀ тӀ	У у	Оҳ ооҳ
Ф ф	X x	щ щ	Эй эй	C в	TsӀ tsӀ	Х ч	Чи чи	Ш ш	Щ Щ
Ъ ъ	Я	Ь Ь	Ух	Ту ту	Ю ю	ман манам	Бале	Ӏ

Ҳамчунин нигаред

• Адабиёти чеченӣ