กาพย์

กาพย์ เป็นคำประพันธ์ชนิดหนึ่งที่บังคับจำนวนคำและสัมผัส จัดวรรคต่างจากกลอนและไม่บังคับเสียงวรรณยุกต์ท้ายวรรค ไม่มีบังคับเอก-โทเหมือนโคลง และไม่มีบังคับครุและลหุเหมือนฉันท์

ความเป็นมาของกาพย์

กาพย์ มีที่มาไม่ทราบแน่ชัดว่าเป็นคำประพันธ์เดิมของไทย หรือรับมาจากชาติอื่น ตำรากาพย์เก่าแก่ที่มีอยู่ในปัจจุบันคือ กาพย์สารวิลาสินี และ กาพย์คันถะ แต่งเป็นภาษาบาลี ไม่ทราบชื่อผู้แต่ง แต่สันนิษฐานกันว่าแต่งขึ้นในล้านนาสมัยพระเจ้าติโลกราชแห่งล้านนา ซึ่งตรงกับสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถแห่งกรุงศรีอยุธยา^[1] และเปลี่ยนแปลงมาจากกาพย์มคธเป็นกาพย์ไทยโดยบริบูรณ์ประมาณรัชสมัยสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศแห่งกรุงศรีอยุธยา^[2]

การจำแนกชนิดของกาพย์

กาพย์ในคัมภีร์กาพย์

ในคัมภีร์กาพย์กำหนดคำประพันธ์ชนิด กาพย์ ไว้ 8 ชนิด คือ กาพย์พรหมคีติ กาพย์มัณฑุกคติ กาพย์ตุรงคธาวี กาพย์มหาตุรงคธาวี กาพย์กากคติ ในคัมภีร์กาพย์สารวิลาสินี และกาพย์ตรังควชิราวดีหรือกาพย์ตรังคนที กาพย์มหาตรังคนที และกาพย์ทัณฑิกา ในคัมภีร์กาพย์คันถะ

นอกจากนี้ใน ประชุมลำนำ ของหลวงธรรมาภิมณฑ์ได้แสดงกาพย์อีกชนิดหนึ่งชื่อ กาพย์ภุชงคลิลา มาจากคัมภีร์กาพย์สารจินดา

กาพย์กากคติ

หมายความว่า  มีการดำเนินคำดังกาที่บินไป กำหนดให้ ๑ บท มี ๔ บาท,  บาท ๑ และบาท ๓  มี ๓ วรรค บาท ๒ และ บาท ๔  มี ๔ วรรค   วรรคละ ๔ พยางค์

 เฉพาะบาทที่ ๑ มีบังคับครุ  และลหุ เช่นเดียวกับฉันท์    ดังนี้

ลหุ   ครุ   ลหุ   ครุ         ลหุ   ครุ   ลหุ   ครุ          ลหุ   ครุ   ลหุ   ครุ

		๏ สภาวะคน
ณ ยามผจญ		กะอันตราย

เกิดความคับขัน		ผกผันถึงตาย
ในจิตวุ่นวาย		เอาตัวรอดพลัน
— แดนคนธรรพ์

กาพย์พรหมคีติ

หมายความว่า มีเสียงขับอันไพเราะประเสริฐ ฉันทลักษณ์กำหนดให้ บทละ ๘ วรรค, วรรคหน้า ๕ พยางค์ วรรคหลัง ๖ พยางค์ ส่งสัมผัสบทท้ายวรรค ๘ รับสัมผัสบทท้ายวรรค ๒

๏ เจอคนหลอกลวงคน		เพียงหนึ่งหนจำจนตาย
ดินฟ้าจะสลาย		ให้ลืมหลงจงอย่าหวัง

ซ่อนเจ็บไว้ภายใน		ครั้งต่อไปได้ระวัง
อย่าหมายหลอกหลายครั้ง		กับคนที่มีหัวใจ
— แดนคนธรรพ์

กาพย์มัณฑุกคติ

หมายความว่า มีคำดำเนินไปดังกบเต้น วรรคละ ๖ พยางค์ ท้ายวรรค ๓ กับ ๔, ๔ กับ ๖, และ ๗ กับ ๘ ไม่สัมผัสกัน ฉันทลักษณ์กำหนดให้ ๑ บท มี ๔ บาท,บาทละ ๒ วรรค, บาทแรกบังคับครุ ลหุ

ลหุ ลหุ ครุ ลหุ ครุ ครุ ลหุ ลหุ ครุ ลหุ ครุ ครุ

๏ คติว่าประสาสัตว์		ผิจะกัดก็ป้องตน
แต่พวกสัตว์กินเลือดคน		สัตว์ด้วยกันนั้นแสนร้าย

ชีวิตอยู่ด้วยเบียดเบียน		สะอิดสะเอียนพวกเลือดเย็น
การดำรงชีพจำเป็น		สืบชีวีด้วยบีฑา
— แดนคนธรรพ์

กาพย์ตุรงคธาวี

หมายความว่า มีระเบียบดังม้าวิ่ง

ฉันทลักษณ์กำหนดให้ ๑ บท มี ๔ บาท,บาท ๑ และ ๓ มี ๓ วรรค วรรคละ ๓,๔,๕ พยางค์

บาท ๒ และ ๔ มี ๔ วรรค วรรคละ ๓,๕,๓,๕ พยางค์

		๏ ความสามารถ
ความโง่ฉลาด		ความถนัดของคน

ต่างกันไป		นิสัยแห่งตัวตน
ตามพื้นฐาน		ประสบการณ์ร่ำเรียนมา

		แต่เมื่อไร
รวมเป็นหมู่ใหญ่		สามัคคีมีค่า

ร่วมแบ่งปัน		สารพันวิทยา
เกิดพลัง		เป็นคลังวิชาการ
— แดนคนธรรพ์

กาพย์มหาตุรงคธาวี

หมายความว่า มีระเบียบดังม้าวิ่ง

ฉันทลักษณ์กำหนดให้ ๑ บท มี ๔ บาท,บาท ๑ และ ๓ มี ๓ วรรค วรรคละ ๓,๔,๕ พยางค์

บาท ๒ และ ๔ มี ๔ วรรค วรรคละ ๓,๔,๓,๖ พยางค์

		๏ ความเชื่อมั่น
มีความสำคัญ		สัมพันธ์ใจและกาย

ป่วยใจด้วย		เมื่อไม่สบาย
หลีกไม่พ้น		ต้องทนทุกข์ทรมา

		ควรรักษา
กายินวิญญาณ์		มิท้าต่อภัยพาน

คนต้องทน		ทำใจชื่นบาน
มิหวั่นไหว		ต่อไข้โศกโรคเกาะกิน
— แดนคนธรรพ์

กาพย์ที่นิยมแต่งกันทั่วไป

กาพย์ที่กวีนิยมใช้ในวรรณกรรม มี 3 ชนิด คือ กาพย์ยานี กาพย์ฉบัง และ กาพย์สุรางคนางค์ ซึ่งเป็นที่น่าแปลกว่า กาพย์ดังกล่าว ไม่ปรากฏอยู่ในตำรากาพย์เลย นอกจากนี้ กาพย์ทั้ง 9 ชนิดในตำรากาพย์ก็ไม่ปรากฏในวรรณกรรมเช่นกัน^[3]

กาพย์ที่ประดิษฐ์ขึ้นใหม่

• พระราชวรวงศ์เธอกรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ ทรงประดิษฐ์กาพย์ขึ้นใหม่เพื่ออธิบายประกอบภาพเรื่อง ศรีธนญชัย ฝีมือวาดภาพของ เหม เวชกร เรียกว่า กาพย์ธนัญชยางค์ ซึ่งทรงประทานคำอธิบายว่าคือ กาพย์สุรางค์คนางค์ 28 เดิมนั่นเอง เพียงแต่เพิ่มเติมอีก 4 คำและเพิ่มสัมผัส กาพย์นี้จึงมีอีกชื่อหนึ่งว่า กาพย์สุรางคนางค์ 32
• ศิวกานท์ ปทุมสูติ ได้ประดิษฐ์กาพย์ใหม่ใน เพื่อนแก้วคำกาพย์ ชื่อ กาพย์ดอกแคร่วง โดยดัดแปลงจาก เพลงเหย่ย หรือ เพลงดอกแคร่วง
• ในสมุดไทยเรื่อง หอยสังข์ ปรากฏ กาพย์นางกราย 23 ซึ่งเป็นกาพย์ผสมระหว่ง กาพย์สุรางคนางค์ และกาพย์ยานี เป็นกาพย์ที่ประดิษฐ์ขึ้นใหม่

การใช้กาพย์ในวรรณกรรม

วรรณกรรมที่แต่งด้วยกาพย์เพียงอย่างเดียว

• กลอนสวด เป็นวรรณกรรมที่แต่งด้วย กาพย์ยานี กาพย์ฉบัง และกาพย์สุรางคนางค์ สลับกันไปตลอดเรื่อง เช่น สังข์ศิลป์ชัย พระรถเมรี สุบินกุมาร พระมาลัย พระไชยสุริยา พระสุธนมโนห์รา ฯลฯ
• กาพย์เห่กล่อมพระบรรทม ใช้ขับร้องเห่กล่อมพระราชโอรสและพระราชธิดา มีลักษณะเป็นกาพย์ยานี แต่วรรคหลังบางวรรคอยู่ระหว่าง 5 - 7 คำ

วรรณกรรมที่ใช้กาพย์แต่งร่วมกันคำประพันธ์ประเภทอื่น

• กาพย์แต่งร่วมกับโคลง กวีใช้ กาพย์ยานี และกาพย์สุรางคนางค์ แต่งร่วมกับโคลงสี่สุภาพ แบ่งเป็น 3 ชนิด คือ กาพย์ห่อโคลง กาพย์เห่เรือ และกาพย์ขับไม้ห่อโคลง
• กาพย์แต่งร่วมกับฉันท์ กวีใช้ กาพย์ยานี กาพย์ฉบัง และกาพย์สุรางคนางค์ แต่งร่วมกับฉันท์มาตั้งแต่โบราณ และเรียกวรรณกรรมนั้นว่า คำฉันท์ วรรณกรรมคำฉันท์ที่เก่าที่สุดอยู่ในสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ได้แก่ สมุทรโฆษคำฉันท์ อนิรุทธ์คำฉันท์ เสือโคคำฉันท์ และฉันท์ดุษฎีสังเวยกล่อมช้าง ส่วนตัวอย่างฉันท์ในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้นได้แก่ อิลราชคำฉันท์ สามัคคีเภทคำฉันท์ เป็นต้น
• กาพย์แต่งร่วมกับร่าย กวีนำเอากาพย์ยานีและกาพย์ฉบังมาแต่งสลับกับร่ายยาวเป็นบทสำหรับพากย์หนังใหญ่ และพากย์โขน โดยใช้กาพย์เป็นบทพากย์ และใช้ร่ายเป็นบทเจรจา เรียกว่าวรรณกรรม คำพากย์ ซึ่งมีมาตั้งแต่สมัยอยุธยา

วรรณกรรมที่ใช้กาพย์แต่งแทรก

• คำหลวง วรรณกรรมคำหลวงของไทยมี 5 เรื่องได้แก่ มหาชาติคำหลวง พระมาลัยคำหลวง นันโทปนันทสูตรคำหลวง พระนลคำหลวง และลิลิตคำหลวง ซึ่งนักปราชญ์ราชกวีได้ร่วมกันรจนาขึ้น จึงมักบรรจุคำประพันธ์ทุกชนิดในวรรณกรรมคำหลวง รวมทั้งกาพย์ด้วย
• กวีวัจนะ เป็นชื่อเรียกพระนิพนธ์เรื่อง สามกรุง ของกรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ ซึ่งมีลักษณะการนำเอาฉันทลักษณ์ไทยทุกชนิดมาแต่งรวมกัน

กวีผู้ชำนาญเชิงกาพย์

เจ้าฟ้าธรรมาธิเบศร

กวีที่ได้รับยกย่องว่าสร้างสรรค์ผลงานด้านกาพย์มากที่สุดคือ เจ้าฟ้าธรรมาธิเบศร หรือ เจ้าฟ้ากุ้ง กรมพระราชวังบวรฯ ในสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ งานพระราชนิพนธ์มี 8 เรื่อง คือ กาพย์เห่เรือ 4 บท กาพย์เห่เรื่องกากี 3 ตอน กาพย์เห่สังวาสและเห่ครวญ กาพย์ห่อโคลงนิราศธารโศก กาพย์ห่อโคลงนิราศธารทองแดง นันโทปสันทสูตรคำหลวง พระมาลัยคำหลวง และเพลงยาว ในบรรดาพระราชนิพนธ์เหล่านี้ ทรงใช้กาพย์เป็นหลักถึง 5 เรื่อง

กาพย์ที่เจ้าฟ้าธรรมาธิเบศรทรงใช้มีเพียงชนิดเดียวคือ กาพย์ยานี 11 ซึ่งทรงเลือกใช้คำได้อย่างเด่น ทำให้เกิดความไพเราะ เสนาะหู ชวนฟัง นอกจากนี้ยังทรงเพิ่มสัมผัสสระในคำที่ 2 - 3 ของวรรคแรก และคำที่ 3 - 4 ของวรรคหลังอย่างเป็นระบบทำให้เกิดจังหวะอ่านรับกันและเพิ่มความไพเราะยิ่งขึ้น

ตัวอย่างลีลากาพย์ของเจ้าฟ้าธรรมาธิเบศร

งามทรงวงดั่งวาด		งามมารยาทนาดกรกราย
งามพริ้มยิ้มแย้มพราย		งามคำหวานลานใจถวิล

แต่เช้าเท่าถึงเย็น		กล้ำกลืนเข็ญเป็นอาจิณ
ชายใดในแผ่นดิน		ไม่เหมือนพี่ที่ตรอมใจ
— กาพย์เห่สังวาส