กาพย์ฉบัง

กาพย์ฉบัง หมายถึง คำประพันธ์ประเภทกาพย์ บทหนึ่งมีเพียงหนึ่งบาท บาทละ 3 วรรค บังคับจำนวนคำและสัมผัส ไม่มีบังคับเอก-โท หรือครุ-ลหุ กาพย์ฉบังที่กวีนิยมใช้ในวรรณกรรมตั้งแต่โบราณคือ กาพย์ฉบัง 16

ประวัติ

คนเรา เคยเชื่อกันว่ากาพย์เป็นคำประพันธ์ที่ดัดแปลงมาจากฉันท์ แต่สำหรับ กาพย์ฉบัง นี้ไม่ปรากฏว่ามาจากฉันท์ชนิดใด และไม่เหมือนกาพย์ชนิดใดในตำรากาพย์ ขณะที่สุจิตต์ วงษ์เทศ ระบุว่ากาพย์ฉบังเป็นฉันทลักษณ์เขมร โดย ฉบัง มีรากจากคำเขมรว่า “จฺบำง” หรือ “จํบำง” (ไทยใช้ว่า จำบัง) แปลว่า รบ, สงคราม แต่กวีเขมรบรรยายฉากสงคราม, เคลื่อนทัพ, สู้รบ ด้วยฉันทลักษณ์ที่เขมรเรียกบทพํโนล(ปุมโนล) แล้วไทยเรียกฉบัง^[1]

ในจินดามณีมีข้อความว่า

จ ○○○○○○  ○○○○  ○○○○○○ ฯ 16 ฉบัง
โคลสิงฆฉันท์ ฯ มิได้กำหนด ครุ ลหุ แลนิยมแต่กลอนฟัดกันอย่างกาพย

เมื่อพิจารณากาพย์ตัวอย่างแล้วฉันทลักษณ์ก็คือ กาพย์ฉบัง 16 นั่นเอง^[2] ส่วนคำว่า โคลงสิงฆฉันท์ น่าจะเป็นชื่อวรรณกรรมที่ยกมาเป็นตัวอย่าง

นอกจากนี้ในจินดามณี ยังปรากฏรูปแบบกาพย์ฉบังอีก 2 ชนิด^[3] จากที่ระบุว่า

๏ ○○○○○○  ○○○○ ○○○○○○○○ ฯ 18
ชื่อฉันทฉบำดำเนอรกลอน 4

และ

๏  ○○○○○○○   ○○○○○    ○○○○○○ ฯ 18
ฉันทฉบำดำเนอรกลอน 5 ฯ

เมื่อพิจารณากาพย์ตัวอย่างแล้วฉันทลักษณ์เป็นกาพย์ฉบัง 18 แต่การจัดวรรคต่างกัน คำว่าดำเนอรกลอน 4 หมายถึงการรับสัมผัสคำที่ 4 ของวรรคที่สอง และดำเนอรกลอน 5 หมายถึงการรับสัมผัสคำที่ 5 ของวรรคที่สองนั่นเอง

ฉันทลักษณ์

กาพย์ฉบัง 16

หนึ่งบทมี 16 คำ 3 วรรค วรรคละ 6 - 4 - 6 คำตามลำดับ บังคับสัมผัสท้ายวรรคแรกกับวรรคที่สอง สัมผัสระหว่างบทส่งจากคำสุดท้ายบทแรก ไปยังคำท้ายวรรคแรกในบทต่อไป ดังตัวอย่าง

๏ นกกดสองสิ่งเสียงหวาน		ไก่เถื่อนอันตรกาน
อเนกในไพรสณฑ์

๏ กวักกว่าเปล้าปล่าโจษจล		ออกเอี้ยงอลวล
ก็ร้องวางเวงเวหา

๏ ซังแซวเหยี่ยวรุ้งเร้นกา		จับจอมพฤกษา
สรหล้ายสรหลมซมกัน

๏ สาลิกาแขกเต้าขานขัน		บันลิงลายพรรณ
เพียงพบูมแมนเขียน
— มหาชาติคำหลวง กัณฑ์มหาพน

กวีอาจเพิ่มสัมผัสระหว่างวรรคที่ 2 กับวรรคที่ 3 เพื่อเพิ่มความไพเราะก็ได้ ดังตัวอย่าง

๏ เห็นกวางย่างเยื้องชำเลืองเดิน		เหมือนอย่างนางเชิญ
พระแสงสำอางข้างเคียง

๏ เขาสูงฝูงหงส์ลงเรียง		เริงร้องซ้องเสียง
สำเนียงน่าฟังวังเวง

๏ กลางไพรไก่ขันบรรเลง		ฟังเสียงเพียงเพลง
ซอเจ้งจำเรียงเวียงวัง

๏ ยูงทองร้องกระโต้งโห่งดัง		เพียงฆ้องกลองระฆัง
แตรสังข์กังสะดาลขานเสียง

๏ กะลิงกะลางนางนวลนอนเรียง		พระยาลอคลอเคียง
แอ่นเอี้ยงอีโก้งโทงเทง
— กาพย์พระไชยสุริยา

กาพย์ฉบัง 18 แบบสัมผัสคำที่ 4

หนึ่งบทมี 18 คำ 3 วรรค วรรคละ 6 - 4 - 8 คำตามลำดับ บังคับสัมผัสท้ายวรรคแรกกับวรรคที่สอง สัมผัสระหว่างบทส่งจากท้ายวรรคแรก ไปยังท้ายวรรคแรกในบทต่อไป ดังตัวอย่าง

๏ เมื่อนั้นเบื้องบั้นเขียวขาว		หมอกมัวดินดาว
ครวนชรอ่ำชรอื่อลมฝน

๏ ฟ้าฟื้นหลั่งหล่อโชรชล		อับแสงสุริยพล
คะค้ฤนคึกกึกกเกรอกเวหา ฯ
— จินดามณี

กาพย์ฉบัง 18 แบบสัมผัสคำที่ 5

หนึ่งบทมี 18 คำ 3 วรรค วรรคละ 7 - 5 - 6 คำตามลำดับ บังคับสัมผัสท้ายวรรคแรกกับวรรคที่สอง สัมผัสระหว่างบทส่งจากท้ายวรรคแรก ไปยังท้ายวรรคแรกในบทต่อไป ดังตัวอย่าง

๏ บัดนั้นอินทราธิบดี		ใช้เทพสารถี
ชื่อมาตลีลิลา

๏ เอารถม้าแมนลงมา		ถวายสมเด็จราชา
ธิราชกลางรณรงค์

๏ รถนี้รถอินทรบรรยงก์		ตรัสใช้ตูข้าลง
มาถวายสมเด็จราชา ฯ
— ราชาพิลาปคำฉันท์