ประวัติศาสตร์เชียงใหม่ (พ.ศ. 2101–2317)

หัวเมืองเชียงใหม่ (ไทยถิ่นเหนือ: ᩉ᩠ᩅᩫ​ᨾᩮᩬᩥᨦ​ᨩ᩠ᨿᨦ​ᩉᩲ᩠ᨾ᩵,จีน: 整賣^[1]) เป็นประเทศราชของกรุงหงสาวดี กรุงศรีอยุธยา และกรุงอังวะ โดยระยะแรก (พ.ศ. 2101–2206) ยังมีอำนาจในการปกครองตนเองในระดับหนึ่ง ในระยะหลัง (พ.ศ. 2207–2317) จึงถูกยุบรวมเป็นดินแดนส่วนหนึ่งของพม่า^[2]

หัวเมืองเชียงใหม่ ᩉ᩠ᩅᩫ​ᨾᩮᩬᩥᨦ​ᨩ᩠ᨿᨦ​ᩉᩲ᩠ᨾ᩵
พ.ศ. 2101–พ.ศ. 2317
สถานะ	ประเทศราช ของกรุงหงสาวดี กรุงศรีอยุธยา และกรุงอังวะ
เมืองหลวง	เวียงเชียงใหม่
ภาษาทั่วไป	ไทยวน
การปกครอง	ราชาธิปไตย
ประวัติศาสตร์
• ทัพพระเจ้าบุเรงนองยึดครองล้านนา	พ.ศ. 2101
• นรธาเมงสอสวามิภักดิ์กรุงศรีอยุธยา	พ.ศ. 2139
• พระเจ้าอะเนาะเพะลูนตีเชียงใหม่	พ.ศ. 2157 ไทยสากล
• พระเจ้าตาลูนตีเชียงใหม่	พ.ศ. 2174 ไทยสากล
• ผนวกเป็นส่วนหนึ่งของพม่า	พ.ศ. 2207 ไทยสากล
• แยกตัวเป็นอิสระ	พ.ศ. 2270 ไทยสากล
• ราชวงศ์โก้นบองยึดครองเชียงใหม่	พ.ศ. 2306 ไทยสากล
• ทัพพม่าถูกขับจากเชียงใหม่	พ.ศ. 2317
ก่อนหน้า ถัดไป อาณาจักรล้านนา 2157: นครรัฐเชียงแสน 2270: นครลำปาง นครลำพูน นครแพร่ นครน่าน 2317: นครเชียงใหม่
ปัจจุบันเป็นส่วนหนึ่งของ	เป็นส่วนหนึ่งของ - ภาคเหนือของไทย - บางส่วนของรัฐฉาน

ประวัติศาสตร์

การขยายอำนาจของพระเจ้าบุเรงนอง

อาณาจักรล้านนาเริ่มเสื่อมลงในปลายรัชสมัยพระเมืองแก้ว เมื่อกองทัพเชียงใหม่ได้พ่ายแพ้แก่ทัพเชียงตุงในการทำสงครามขยายอาณาจักร ไพร่พลในกำลังล้มตายลงเป็นจำนวนมาก ประกอบกับปีนั้นเกิดอุทกภัยใหญ่หลวงขึ้นในเมืองเชียงใหม่ ทำให้บ้านเรือนราษฎรเสียหายและผู้คนเสียชีวิตลงเป็นจำนวนมาก สภาพบ้านเมืองเริ่มอ่อนแอเกิดความไม่มั่นคง หลังจากพระองค์สิ้นพระชนม์ก็เกิดการจลาจลแย่งชิงราชสมบัติ ระหว่างขุนนางมีอำนาจมากขึ้น ถึงกับแต่งตั้งหรือถอดถอนเจ้าได้ เมื่อนครเชียงใหม่ศูนย์กลางอำนาจเกิดสั่นคลอน เมืองขึ้นต่าง ๆ ที่อยู่ในการปกครองของเชียงใหม่จึงแยกตัวเป็นอิสระ และไม่ส่งเครื่องราชบรรณาการอีกต่อไป ในยุคนี้ล้านนาถูกเข้าแทรกแซงอำนาจจากอาณาจักร์ล้านช้างและอยุธยาซึ่งล้านช้างเป็นฝ่ายชนะในการแทรกแซงล้านนา ส่งผลให้ล้านช้างได้เข้ามามีอิทธิพลเหนือหัวเมืองล้านนาทุกหัวเมืองซึ่งเจ้าเมืองแต่ละหัวเมืองได้ยอมอ่อนน้อมและอยู่ภายใต้อำนาจ ส่งผลให้อาณาจักร์ล้านนากลายเป็นรัฐในอารักขาของล้านช้างในที่สุดในระยะเวลาสั้นๆ ซึ่งพระยาโพธิสาลราชได้กลายเป็นจักรพรรดิที่อยู่เบื้องหลังของการรวมล้านนาเข้าไว้กับล้านช้างในช่วงสั้นๆโดยให้บุตรชายได้ปกครองเมืองเชียงใหม่ส่วนตนครองเมืองหลวงพระบางต่อไป ซึ่งเมืองหลวงพระบางในช่วงนี้มีอำนาจเหนือแคว้นล้านนาทุกหัวเมือง

เมื่อกรุงศรีอยุธยาแตกครั้งที่ 1 พระเจ้าบุเรงนอง แห่งอาณาจักรตองอูได้ทำศึกมีชัยชนะไปทั่วทุกทิศานุทิศ จนได้รับการขนานนามพระเจ้าผู้ชนะสิบทิศ พระเจ้าบุเรงนองได้ทำศึกยึดครองนครเชียงใหม่เป็นประเทศราชได้สำเร็จ รวมทั้งได้เข้าได้ยึดเมืองลูกหลวงและเมืองบริเวณของเชียงใหม่ไปเป็นประเทศราชด้วย ในช่วงแรกนั้นทางพม่ายังไม่ได้เข้ามาปกครองเชียงใหม่โดยตรง เนื่องจากยุ่งกับการศึกกับกรุงศรีอยุธยา แต่ยังคงให้ "พระเจ้าเมกุฎิ" ทำการปกครองบ้านเมืองต่อตามเดิม แต่ทางเชียงใหม่จะต้องส่งเครื่องราชบรรณาการไปให้หงสาวดี ต่อมา "พระเจ้าเมกุฎิ" ทรงคิดที่จะตั้งตนเป็นอิสระ ฝ่ายพม่าจึงปลดออกและแต่งตั้ง "พระนางวิสุทธิเทวี" เชื้อสายราชวงศ์มังรายพระองค์สุดท้าย ขึ้นเป็นกษัตริย์เชียงใหม่แทน จนกระทั่งพระนางราชเทวีสิ้นพระชนม์ ทางฝ่ายพม่าจึงได้ส่งสาวถีนรตรามังซอศรีมังสรธาช่อ พระราชโอรสในพระเจ้าบุเรงนอง มาปกครองแทน

รัชสมัยของนรธาเมงสอ

การรุกรานจากพม่าและสยาม

หลังนรธาเมงสอสิ้นพระชนม์ อาณาจักรล้านนาตกอยู่ในความวุ่นวายจากการแย่งชิงอำนาจระหว่างกลุ่มขุนนางฝ่ายที่สนับสนุนพระช้อยและฝ่ายที่สนับสนุนพระชัยทิพ ในปี พ.ศ. 2156/2157 ไทยสากล^{[note 1]} (จ.ศ. 975) กองทัพเมืองลำปางตีเมืองเชียงใหม่แตก ฝ่ายลำปางปลงพระชนม์พระชัยทิพและยกพระช้อยขึ้นครองราชย์แทน เจ้าพลศึกซ้ายไชยสงครามผู้ครองเมืองน่านส่งข่าวไปยังพระเจ้าอะเนาะเพะลูน^[3] ส่งผลให้พระองค์ยกทัพมาล้อมเชียงใหม่และลำปางในเดือนกรกฎาคม พ.ศ. 2157 ไทยสากล^[4] การสู้รบเป็นไปอย่างดุเดือดและถูกบันทึกไว้ในโคลงมังทรารบเชียงใหม่^[3] พระช้อยสิ้นพระชนม์ในระหว่างช่วงเวลาดังกล่าว ทำให้เมืองเชียงใหม่ยอมสวามิภักดิ์ต่อพระเจ้าอะเนาะเพะลูนในวันที่ 4 ธันวาคม พ.ศ. 2157 ไทยสากล ตามด้วยเมืองลำปางในวันต่อมา^[4] ชาวเมืองเชียงใหม่ถูกกวาดต้อนไปยังหงสาวดี^[2]

เมื่อยึดครองล้านนาได้แล้ว พระเจ้าอะเนาะเพะลูนทรงแยกเมืองเชียงแสนออกจากการปกครองของเชียงใหม่เป็นนครรัฐเชียงแสน โดยทรงตั้งเจ้าเมืองเชียงแสนเป็นเจ้าฟ้ากาเผือกขึ้นตรงต่อกษัตริย์พม่า^[2] เจ้าพลศึกซ้ายไชยสงครามทรงได้เป็นพระเจ้าเชียงใหม่ในปีต่อมา^[5] พระเจ้าอะเนาะเพะลูนสิ้นพระชนม์ในปี พ.ศ. 2171 ไทยสากล และเกิดการแย่งชิงอำนาจระหว่างพระเจ้ามีนเยเดะบะและสุทโธธรรมราชา ทำให้เจ้าพลศึกซ้ายไชยสงครามทรงแข็งเมืองต่อพม่า^[4] นำไปสู่สงครามตีเมืองเชียงใหม่ในปี พ.ศ. 2174 ไทยสากล เมืองเชียงใหม่ยอมแพ้ต่อพระเจ้าตาลูนในวันที่ 28 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2175 ไทยสากล^[6] กองทัพพม่ากวาดต้อนเจ้าพลศึกซ้ายไชยสงครามและชาวเมืองเชียงใหม่ไปหงสาวดี^[2] ในปีเดียวกัน จดหมายเหตุวันวลิตระบุว่า สมเด็จพระเจ้าปราสาททองทรงยกทัพขึ้นมาตีเชียงใหม่ ทำให้เจ้าเมืองเชียงใหม่ต้องทิ้งเมืองหนีไป ทำให้กองทัพอยุธยาเปลี่ยนเป้าหมายไปโจมตีนครลาวซึ่งเป็นประเทศราชของเชียงใหม่^[7]

ภายหลังสงคราม พระเจ้าตาลูนมีพระราชโองการให้งดเก็บส่วยเมืองเชียงใหม่ และทรงให้ซ่อมแซมวัดภายในเมือง เมืองเชียงใหม่ในรัชสมัยของพระเจ้าตาลูนมีความเจริญรุ่งเรืองและมีการค้าที่เจริญเติบโต^[2] จนกระทั่งในปี พ.ศ. 2202 ไทยสากล สงครามระหว่างราชวงศ์หมิงใต้และราชวงศ์ชิงทำให้เกิดการรุกรานของจีนฮ่อในพม่าตอนบนและดินแดนโดยรอบ พญาแสนหลวงผู้ปกครองเมืองเชียงใหม่เห็นว่าพม่าไม่สามารถให้ความคุ้มครองเมืองเชียงใหม่ได้ จึงตัดสินใจสวามิภักดิ์ต่อสมเด็จพระนารายณ์มหาราชแห่งกรุงศรีอยุธยาในปี พ.ศ. 2203 ไทยสากล สมเด็จพระนารายณ์มหาราชโปรดให้จัดกองทัพขึ้นไปป้องกันเมืองเชียงใหม่ในเดือนพฤศจิกายน ฝ่ายเชียงใหม่หลังจากทราบว่าการรุกรานของจีนฮ่อคลี่คลายแล้วจึงกลับไปสวามิภักดิ์กับพม่าตามเดิม สมเด็จพระนารายณ์มหาราชจึงดำรัสสั่งให้เข้าตีเมืองเชียงใหม่แทน^[8] กองทัพอยุธยาตีเมืองเชียงใหม่แตกในต้นปี พ.ศ. 2204 ไทยสากล (จ.ศ. 1022^[9][10] ปลายศก^[11]) หรือไม่ช้ากว่าเดือนตุลาคม^[12] เมืองเชียงใหม่จึงอยู่ภายใต้อำนาจของอยุธยา

ต่อมาอยุธยาไม่ประสบความสำเร็จในการตีหัวเมืองมอญพม่า พญาแสนหลวงจึงแข็งเมืองต่ออยุธยา ทำให้อยุธยายกทัพมาตีเมืองเชียงใหม่แตกอีกครั้งในวันที่ 9 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2206 ไทยสากล^[4] และกวาดต้อนผู้คนลงไปที่กรุงศรีอยุธยา^[13] ชาวเชียงใหม่หลบหนีออกจากเมืองและคอยซุ่มโจมตีกองทัพอยุธยา จนในที่สุดฝ่ายอยุธยาตัดสินใจทิ้งเมืองเชียงใหม่ในปี พ.ศ. 2207 ไทยสากล^[4][14]

การปกครองของราชวงศ์ตองอูและสภาพจลาจลในดินแดนล้านนา

เมื่อพระเจ้าปเยทรงทราบข่าวจากการถอยทัพของอยุธยาจากทางเมืองเชียงใหม่ จึงทรงแต่งตั้งให้มีนเยละจอให้เป็นเมียวหวุ่น^{[15][note 2]}แห่งเชียงใหม่^[4][14] พม่าเปลี่ยนแปลงนโยบายเป็นผนวกเมืองต่างๆ ในดินแดนล้านนาให้เป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักร ขุนนางพม่าจากราชสำนักถูกส่งมาปกครองร่วมกับขุนนางท้องถิ่น โดยผู้มีอำนาจปกครองสูงสุดคือเมียวหวุ่นแห่งเชียงใหม่ ตำแหน่งเจ้าเมืองของเมืองต่างๆ จะถูกสับเปลี่ยนเป็นประจำเพื่อป้องกันการสั่งสมอำนาจในท้องถิ่น^[2]

ในปี พ.ศ. 2270 ไทยสากล (จ.ศ. 1089) งานโย เมียวหวุ่นแห่งเชียงใหม่ได้เรียกเก็บภาษีอย่างหนักและกดขี่ราษฎร^[16][14] ทำให้เกิดกบฏตนบุญเทพสิงห์โค่นล้มผู้ปกครองพม่าที่เมืองเชียงใหม่ ต่อมาเทพสิงห์ถูกโค่นล้มโดยเจ้าองค์คำ สภาวะสุญญากาศทางการเมืองทำให้เหล่าผู้ปกครองหัวเมืองล้านนาตอนล่างต่างแยกตัวเป็นอิสระและปกครองตนเองในลักษณะเดียวกับชุมนุมต่างๆหลังเสียกรุงครั้งที่ 2^[17] เช่น พระยาไชยสงคราม (ทิพย์ช้าง)แห่งนครลำปาง และพญาหลวงติ๋นมหาวงศ์แห่งนครน่าน

รัชสมัยของเจ้าองค์คำเต็มไปด้วยศึกสงคราม กองทัพพม่าเข้าโจมตีเชียงใหม่ 4 ครั้ง^[18] ในขณะเดียวกันเจ้าองค์คำก็เป็นพันธมิตรกับสมิงทอพุทธกิตติแห่งอาณาจักรหงสาวดีใหม่เพื่อต่อต้านพม่า^[2] นอกจากนี้ เชียงใหม่ยังทำสงครามกับเมืองอื่นๆ ในดินแดนล้านนา เช่น ลำพูนในปี พ.ศ. 2280/2281 ไทยสากล^[19] และเชียงแสนในปี พ.ศ. 2270 ไทยสากล และปี พ.ศ. 2301 ไทยสากล^[9]

การยึดครองโดยราชวงศ์โก้นบอง

ในปี พ.ศ. 2300 อาณาจักรพม่ารวมเป็นหนึ่งได้อีกครั้งภายใต้ราชวงศ์โก้นบอง ทำให้นครต่างๆในดินแดนล้านนาต่างส่งบรรณาการมาสวามิภักดิ์^[20] ต่อมาในปี พ.ศ. 2306 กองทัพพม่าเข้ายึดครองเมืองเชียงใหม่ที่ยังคงตั้งตัวเป็นอิสระอยู่ พร้อมทั้งปราบปรามหัวเมืองอื่นๆในล้านนา แต่ผู้ปกครองพม่าไม่สามารถควบคุมเมืองต่างๆได้อย่างสมบูรณ์^[17] การขยายอำนาจของราชวงศ์ใหม่ผลักดันให้เหล่าเจ้าฟ้าไทใหญ่ขอความช่วยเหลือจากจีน นำไปสู่สงครามจีน–พม่า กองทัพจีนเข้าโจมตีรัฐเชียงแขงและรัฐเชียงตุงในปี พ.ศ. 2309 และสามารถยึดครองได้สำเร็จ ชิงฉือลู่ระบุว่า จ้าวจายเยฺวถี (จีน: 召齋約提^[1]) แห่งเชียงใหม่เข้าสวามิภักดิ์ต่อจีนและได้รับการแต่งตั้งเป็นถู่ซือ อย่างไรก็ตาม เชียงใหม่กลับไปอยู่ภายใต้อำนาจพม่าอีกครั้งในปีถัดมา^[21] หลักฐานฝ่ายล้านนาระบุว่า เชียงใหม่ร่วมกับเมืองต่าง ๆ ก่อกบฏต่อพม่า จนกระทั่งถูกปราบลงในปี พ.ศ. 2309 ไทยสากล^[22][19] ซึ่งได้รับการสันนิษฐานว่า เกิดจากอิทธิพลของสงครามดังกล่าว^[17] ความขัดแย้งระหว่างผู้ปกครองพม่าและผู้ปกครองท้องถิ่นยังคงดำเนินต่อไป จนกระทั่งอาณาจักรธนบุรีขยายอำนาจเข้าสู่ดินแดนล้านนา นำไปสู่สงครามเชียงใหม่ พ.ศ. 2317 โป่มะยุง่วน เมียวหวุ่นแห่งเชียงใหม่สละเมืองในวันที่ 14 มกราคม พ.ศ. 2318 ไทยสากล^[23][24][25] การปกครองของพม่าจึงสิ้นสุดลง

รายพระนามและรายนามผู้ปกครอง

รายพระนามและรายนามเจ้าเมืองเชียงใหม่และเมียวหวุ่นแห่งเชียงใหม่

สำหรับรายพระนามพระมหากษัตริย์ก่อนปี พ.ศ. 2207 ดูที่ รายพระนามพระมหากษัตริย์ล้านนา

พระรูป/รูป	รายพระนาม/รายนาม	เริ่ม (พ.ศ. ไทยสากล)	สิ้นสุด (พ.ศ. ไทยสากล)	หมายเหตุ
	มีนเยละจอ	4 ธันวาคม 2207	พฤษภาคม/มิถุนายน 2210
	เจ้าฟ้าแห่งโม่ญี่น	พฤษภาคม/มิถุนายน 2210	13 เมษายน 2214
	มีนเยยานดา	13 เมษายน 2214	2225/2226 (จ.ศ. 1044)
	มีนเยนอระทา	2225/2226 (จ.ศ. 1044)	2261/2262 (จ.ศ. 1080)
	งานโย	2261/2262 (จ.ศ. 1080)	ก่อน 17 ธันวาคม 2270
ไฟล์:เทพสิงห์.jpg	เทพสิงห์	ก่อน 17 ธันวาคม 2270	ก่อน 17 มกราคม 2271 (จ.ศ. 1089 เดือน ? ขึ้น 6 ค่ำ[19])	พื้นเมืองเชียงแสนระบุว่า ชาวเชียงใหม่ก่อกบฏ จากนั้นยกทัพมาตีเชียงแสนในวันที่ 17 ธันวาคม (จ.ศ. 1089 เดือน 4 เหนือ ขึ้น 5 ค่ำ)[9] เทพสิงห์จะต้องขึ้นครองเมืองก่อนหน้านั้น เทพสิงห์ครองเมืองเชียงใหม่ได้ประมาณ 1 เดือน (จันทรคติ)
	เจ้าองค์คำ	ก่อน 17 มกราคม 2271 (จ.ศ. 1089 เดือน ? ขึ้น 6 ค่ำ)	19 ตุลาคม 2302[26] (จ.ศ. 1121 เดือน 1 เหนือ แรม 14 ค่ำ)	ตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ไม่ระบุเลขเดือนของวันขึ้นครองเมือง วันสุดท้ายที่เป็นไปได้คือ 17 มกราคม (จ.ศ. 1089 เดือน 5 เหนือ ขึ้น 6 ค่ำ) กรณีเทพสิงห์ได้ครองเชียงใหม่ในเดือน 4 เหนือ
	องค์จันทร์	พฤศจิกายน 2302 (จ.ศ. 1121 เดือน 3 เหนือ[26])	17 มกราคม 2305[26] (จ.ศ. 1123 เดือน 4 เหนือ แรม 8 ค่ำ[19])
	เจ้าขี้หุด	2305	31 สิงหาคม 2306[26] (จ.ศ. 1125 เดือน 11 เหนือ แรม 8 ค่ำ[19])
	โป่อภัยคามินี	2306/2307 (จ.ศ. 1125)	2311/2312 (จ.ศ. 1130)
	โป่มะยุง่วน	2311/2312 (จ.ศ. 1130)	14 มกราคม 2318[24] (จ.ศ. 1136 เดือน 4 เหนือ ขึ้น 14 ค่ำ[23])	พระราชพงศาวดาร ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) ระบุวันเสียเมืองเชียงใหม่ไว้ตรงกัน คือ จ.ศ. 1136 เดือนยี่ ขึ้น 14 ค่ำ[25]

ข้อโต้แย้งเกี่ยวกับรายนามผู้ปกครองเชียงใหม่ในตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่

รายนามผู้ปกครองเชียงใหม่ระหว่างปี พ.ศ. 2175 - 2270 เป็นที่รู้จักกันอย่างแพร่หลายโดยอ้างอิงจากตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ผูกที่ 6^[19] หรือหลักฐานชั้นหลังที่อ้างอิงตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ เช่น พงศาวดารโยนก^[11] อย่างไรก็ตาม ตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ส่วนนี้ได้ถูกโต้แย้งว่านำเอาบันทึกของเชียงแสนและพม่ามาใช้โดยไม่ได้ตรวจสอบความถูกต้อง^[27] และมีเนื้อหาขัดแย้งกับหลักฐานของพม่า เชียงแสน และอยุธยา^[28]

ผู้ปกครอง	ข้อโต้แย้งโดยย่อ
พระยาหลวงทิพเนตร	พื้นเมืองเชียงแสนและราชวงศาพื้นเมืองเชียงใหม่บ่งชี้ว่า เจ้าฟ้าหลวงทิพเนตรครองเมืองเชียงแสน ในขณะที่เมืองเชียงใหม่ว่างเจ้าเมือง
พระแสนเมือง	เจ้าเมืองเชียงใหม่ถูกกวาดต้อนไปยังอยุธยาในปี พ.ศ. 2207 เจ้าฟ้าแสนเมืองครองเมืองเชียงแสนไปจนถึงปี พ.ศ. 2215
เจ้าเมืองแพร่	ถูกโต้แย้งว่าบันทึกผิดเพี้ยนมาจากพระเจ้าปเย ซึ่งทรงเคยเป็นเจ้าเมืองแปรมาก่อน
อุปราชอึ้งแซะ	ถูกโต้แย้งว่าบันทึกผิดเพี้ยนมาจากพระเจ้านะราวะระ ซึ่งทรงเป็นพระมหาอุปราชาพม่าในขณะนั้น
เจพูตราย	ถูกโต้แย้งว่าบันทึกผิดเพี้ยนมาจากพระเจ้ามังกะยอดิน ซึ่งทรงเป็นพระโอรสของเจ้าชายแห่งซีบุดะรา (Siputtara)

หมายเหตุ

1. เทียบตามปฏิทินสุริยคติไทย โดยยึดวันปีใหม่คือ 1 มกราคม
2. เมียวหวุ่น (อังกฤษ: Myo Wun) เป็นตำแหน่งผู้ปกครองเมืองของพม่า