พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา

มหาเสวกเอก^[2] นายพันเอก^[3] พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา เป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว องคมนตรีในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว อดีตเสนาบดีกระทรวงโยธาธิการ เสนาบดีกระทรวงมุรธาธร และเสนาบดีกระทรวงวัง

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ ชั้น 4 พระองค์เจ้าชั้นเอก
องคมนตรี
ดำรงตำแหน่ง	7 พฤษภาคม พ.ศ. 2430
สภานายก รัฐมนตรีสภา[1]
ดำรงตำแหน่ง	24 มกราคม พ.ศ. 2437
ประสูติ	1 เมษายน พ.ศ. 2406
สิ้นพระชนม์	28 ตุลาคม พ.ศ. 2456 (50 ปี)
หม่อม	หม่อมเอม โสณกุล ณ อยุธยา
พระบุตร	13 พระองค์
ราชสกุล	โสณกุล
ราชวงศ์	จักรี
พระบิดา	พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
พระมารดา	ท้าววรจันทร์ (วาด)
ลายพระอภิไธย

รับใช้	กรมราชองครักษ์
ชั้นยศ	พันเอก

พระประวัติ

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา มีพระนามเดิมว่า พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าโสณบัณฑิต เป็นพระราชโอรสพระองค์ที่ 62 ของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่ประสูติแต่ท้าววรจันทร์ (เจ้าจอมมารดาวาด) ธิดานายสมบุญ งามสมบัติ กับท้าวปฏิบัติบิณฑทาน (ถ้วย) ประสูติเมื่อวันพุธ ขึ้น 13 ค่ำ เดือน 5 ปีกุน เบญจศก จ.ศ. 1225 ตรงกับวันที่ 1 เมษายน พ.ศ. 2406 พระองค์ทรงเป็นต้นราชสกุลโสณกุล

ในรัชสมัยรัชกาลที่ 5 พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าโสณบัณฑิต ทรงเริ่มรับราชการเป็น ราชองครักษ์ พร้อมกับรับพระราชทานพระยศเป็น นายพันตรี เมื่อวันจันทร์ เดือนแปด ขึ้นห้าค่ำ ปีมะแม เบญจศก จุลศักราช 1245 ตรงกับ พ.ศ. 2426 ต่อมาในวันจันทร์ เดือนสิบ แรมสิบสองค่ำ ปีระกาสัปตศก จุลศักราช 1247 ตรงกับปี พ.ศ. 2428 โปรดเกล้าฯ ให้เป็นราชเลขานุการส่วนพระองค์ฝ่ายต่างประเทศ ^[4] ต่อมา พ.ศ. 2437 ทรงเป็นรัฐมนตรีสภา โดยทรงดำรงตำแหน่งเป็น สภานายก

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สถาปนาขึ้นเป็นพระองค์เจ้าต่างกรมมีพระนามตามจารึกในพระสุพรรณบัฏว่า พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิธาดา^[5] เมื่อ พ.ศ. 2434 และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เลื่อนกรมขึ้นเป็น พระเจ้าน้องยาเธอ กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา^[6] เมื่อ พ.ศ. 2443 ทรงดำรงตำแหน่งองคมนตรีในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว^[7][8] องคมนตรีในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว^[9] ข้าหลวงต่างพระเนตรพระกรรณ มณฑลพายัพ รับผิดชอบจัดการป้องกันหัวเมืองชายแดนด้านตะวันตกของเชียงใหม่^[10]ผู้ช่วยอธิบดีกรมไปรเวตสิเกรตารีหลวง^[11]เสนาบดีกระทรวงโยธาธิการ เสนาบดีกระทรวงมุรธาธร^[12] และเสนาบดีกระทรวงวัง^[13] เป็นต้น

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา เดิมประทับอยู่ที่วังปากคลองตลาด บ้านเดิมของเจ้าจอมมารดาวาด ใกล้ปากคลองตลาด ต่อมาพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ ให้สร้างวังตลาดน้อย ที่ถนนเจริญกรุงใกล้กับสะพานเหล็กล่าง จึงทรงย้ายไปประทับที่วังตลาดน้อยตลอดพระชนม์ชีพและสิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ 6เมื่อวันอังคาร เดือน 11 แรม 14 ค่ำ ปีฉลูเบญจศก จ.ศ. 1175 ตรงกับวันที่ 28 ตุลาคม พ.ศ. 2456 พระชันษาได้ 50 ปี 210 วัน^[14] มีพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพเมื่อวันที่ 26 พฤษภาคม พ.ศ. 2457 ณ พระเมรุ วัดราชาธิวาสราชวรวิหาร^[15]

พระโอรสและพระธิดา

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา ทรงเป็นต้นราชสกุลโสณกุล มีหม่อมท่านเดียว คือ หม่อมเอม (สกุลเดิม: กุณฑลจินดา) ธิดาหลวงวรศักดาพิศาล (ตาล กุณฑลจินดา) โดยมีพระโอรสธิดา 13 พระองค์ เป็นชาย 7 พระองค์ และหญิง 6 พระองค์

นอกจากนี้ในปี พ.ศ. 2443 ขณะประทับที่นครเชียงใหม่ ได้ทรงสู่ขอเจ้าข่ายแก้ว ณ เชียงใหม่ ธิดาเจ้าทักษิณนิเกตน์ (หนานมหายศ ณ เชียงใหม่) ไปเป็นหม่อมในพระองค์ แต่ในภายหลังได้ทรงหย่ากัน

พระรูป	พระนาม	หม่อมมารดา	ประสูติ	สิ้นพระชนม์/สิ้นชีพิตักษัย	คู่สมรส
	1. หม่อมเจ้าหญิงประวาศสวัสดี (ท่านหญิงใหญ่)	หม่อมเอม	25 ธันวาคม พ.ศ. 2426	11 ธันวาคม พ.ศ. 2445	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงนครไชยศรีสุรเดช
	2. หม่อมเจ้าธานีนิวัต (พ.ศ. 2465 : พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าธานีนิวัต พ.ศ. 2493 : กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร) (ท่านชายใหญ่)	หม่อมเอม	7 พฤศจิกายน พ.ศ. 2428	8 กันยายน พ.ศ. 2517	หม่อมประยูร (สุขุม)
	3. หม่อมเจ้าฉัตรมงคล (ท่านชายกลาง)[16]	หม่อมเอม	9 มกราคม พ.ศ. 2429	18 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2507	หม่อมราชวงศ์หญิงวิศิษฐ์ศรี (หัสดินทร) พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงจุไรรัตนศิริมาน
	4. หม่อมเจ้าหญิงสุมนมาลย์ (ท่านหญิงกลาง)	หม่อมเอม	14 เมษายน พ.ศ. 2431	21 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2482	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงนครไชยศรีสุรเดช
	5. หม่อมเจ้าวารเฉลิมฉัตร (ท่านชายเล็ก)	หม่อมเอม	พฤศจิกายน พ.ศ. 2432	21 กันยายน พ.ศ. 2434
	6. หม่อมเจ้าหญิงนักขัตดารา	หม่อมเอม	15 พฤษภาคม พ.ศ. 2434	23 ธันวาคม พ.ศ. 2435
	7. หม่อมเจ้ารัชฎาภิเศก (ท่านชายใหม่)	หม่อมเอม	16 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2435	5 กันยายน พ.ศ. 2492	หม่อมเจ้าหญิงพิมพ์รำไพ (รพีพัฒน์)
	8. หม่อมเจ้าหญิงสิบพันพารเสนอ (ท่านหญิงน้อย)	หม่อมเอม	30 ธันวาคม พ.ศ. 2437	9 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2528
	9. หม่อมเจ้าหญิงเสมอภาค (ท่านหญิงเล็ก)	หม่อมเอม	7 มีนาคม พ.ศ. 2438	26 มีนาคม พ.ศ. 2522
	10. หม่อมเจ้าชาย (ไม่ปรากฏพระนาม)	หม่อมเอม	7 มิถุนายน พ.ศ. 2440	8 มิถุนายน พ.ศ. 2440
	11. หม่อมเจ้าทวีธาภิเศก (ท่านชายนิด)	หม่อมเอม	7 กันยายน พ.ศ. 2441	29 พฤศจิกายน พ.ศ. 2474
	12. พลตรีหม่อมเจ้ามุรธาภิเศก (ท่านชายจิ๋ว)	หม่อมเอม	1 พฤษภาคม พ.ศ. 2445	31 พฤษภาคม พ.ศ. 2526	หม่อมเจ้าหญิงกัลยางค์สมบัติ (กิติยากร)
	13. หม่อมเจ้าหญิงอภิสิตสมาคม	หม่อมเอม	30 กรกฎาคม พ.ศ. 2446	15 พฤษภาคม พ.ศ. 2528

พระเกียรติยศ

พระอิสริยยศ

ธรรมเนียมพระยศของ กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา
ธงประจำพระอิสริยยศ
การทูล	ใต้ฝ่าพระบาท
การแทนตน	ข้าพระพุทธเจ้า
การขานรับ	พ่ะย่ะค่ะ/เพคะ

• 1 เมษายน พ.ศ. 2406 – 1 ตุลาคม พ.ศ. 2411 : พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าโสณบัณฑิต
• 1 ตุลาคม พ.ศ. 2411 – 7 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2434 : พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าโสณบัณฑิต
• 7 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2434 – 25 พฤศจิกายน พ.ศ. 2443 : พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิธาดา
• 25 พฤศจิกายน พ.ศ. 2443 – 23 ตุลาคม พ.ศ. 2453 : พระเจ้าน้องยาเธอ กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา
• 23 ตุลาคม พ.ศ. 2453 – 28 ตุลาคม พ.ศ. 2456 : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา

เครื่องราชอิสริยาภรณ์ไทย

• พ.ศ. 2534 – เครื่องขัตติยราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติคุณรุ่งเรืองยิ่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ (ม.จ.ก.) (ฝ่ายหน้า)^[17]
• พ.ศ. 2436 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 1 ปฐมจุลจอมเกล้า (ป.จ.) (ฝ่ายหน้า)^[18]
• พ.ศ. 2436 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 1 ประถมาภรณ์ช้างเผือก (ป.ช.)^[19]
• พ.ศ. 2431 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 1 ประถมาภรณ์มงกุฎไทย (ป.ม.)
• พ.ศ. 2435 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 2 ทวีติยาภรณ์ช้างเผือก (ท.ช.)^[20]
• พ.ศ. 2436 – เหรียญดุษฎีมาลา เข็มราชการแผ่นดิน (ร.ด.ม.(ผ))^[21]
• พ.ศ. 2436 – เหรียญดุษฎีมาลา เข็มราชการในพระองค์ (ร.ด.ม.(พ))
• พ.ศ. 2436 – เหรียญจักรมาลา (ร.จ.ม.)^[22]
• พ.ศ. 2447 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 4 ชั้นที่ 3 (ม.ป.ร.3)^[23]
• พ.ศ. 2441 – เหรียญราชินี (ส.ผ.)^[24]

เครื่องราชอิสริยาภรณ์ต่างประเทศ

•  รัสเซีย :
  • พ.ศ. 2434 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์เซนต์สแตนิส์ลาส ชั้นที่ 1^[25]
•  ญี่ปุ่น :
  • พ.ศ. 2438 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อาทิตย์อุทัย ชั้นที่ 1^[26]

พระยศทหาร

• พ.ศ. 2431 นายพันเอก
• พ.ศ. 2426 นายพันตรี^[27]

พงศาวลี

พงศาวลีของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา

16. (=22.) สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก               8. พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช                       17. (=23.) พระอัครชายา (หยก)               4. พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย                             18. ทอง ณ บางช้าง               9. สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี                       19. สมเด็จพระรูปศิริโสภาคย์มหานาคนารี               2. พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว                                   20. เศรษฐีจีนฮกเกี้ยนแซ่ตัน               10. เงิน แซ่ตัน                       21. น้องสาวของท่านผู้หญิงน้อย ภรรยาเจ้าพระยาชำนาญบริรักษ์ (อู่)               5. สมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินี                             22. (=16.) สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก               11. สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์                       23. (=17.) พระอัครชายา (หยก)               1. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา                                         12. พระศิริสมบัติ (เลี้ยง)                       6. สมบุญ งามสมบัติ                             13. ทับ                       3. ท้าววรจันทร์ (เจ้าจอมมารดาวาด ในรัชกาลที่ 4)                                   14. เจ๋ง                       7. ท้าวปฏิบัติบิณฑทาน (ถ้วย งามสมบัติ)