ภาษาเขมรถิ่นไทย

ภาษาเขมรถิ่นไทย^[3] บ้างเรียก ภาษาเขมรเหนือ หรือ ภาษาเขมรสุรินทร์ เป็นภาษาย่อยของภาษาเขมร พูดโดยชาวไทยเชื้อสายเขมรในประเทศไทยที่อยู่ในจังหวัดสุรินทร์ บุรีรัมย์ นครราชสีมา ศรีสะเกษ อุบลราชธานี และร้อยเอ็ด รวมทั้งที่อพยพไปสู่ประเทศกัมพูชา โดยจังหวัดสุรินทร์มีผู้พูดภาษาเขมรถิ่นไทยมากที่สุด คิดเป็นร้อยละ 60 ของประชากรทั้งหมดในจังหวัด หรือประมาณ 8 แสนคน

ภาษาเขมรถิ่นไทย
ภาษาเขมรเหนือ, ภาษาเขมรสุรินทร์
พซา คแมร
ออกเสียง	[pʰᵊsaː. kʰᵊmɛːr]
ประเทศที่มีการพูด	ไทย, กัมพูชา
ภูมิภาค	จังหวัดสุรินทร์, จังหวัดศรีสะเกษ, จังหวัดบุรีรัมย์
ชาติพันธุ์	ชาวไทยเชื้อสายเขมร
จำนวนผู้พูด	1.4 ล้านคน ซึ่งคนพูดเพียงภาษาเดียวมีไม่มาก[1]  (2006)[2]
ตระกูลภาษา	ออสโตรเอเชียติก เขมร ภาษาเขมรถิ่นไทย
ระบบการเขียน	อักษรไทย (ส่วนใหญ่เป็นภาษาพูด)
สถานภาพทางการ
ภาษาชนกลุ่มน้อยที่รับรองใน	ไทย
ผู้วางระเบียบ	ราชบัณฑิตยสภา
รหัสภาษา
ISO 639-3	kxm

ภาษาเขมรถิ่นไทยต่างจากภาษาเขมรสำเนียงพนมเปญซึ่งเป็นสำเนียงมาตรฐาน ในด้านจำนวนและความต่างของหน่วยเสียงสระ การใช้พยัญชนะ รากศัพท์ และไวยากรณ์ ทำให้แยกสำเนียงเขมรถิ่นไทยออกจากสำเนียงอื่น ๆ ได้ง่าย ผู้พูดภาษาเขมรถิ่นไทยจะเข้าใจภาษาเขมรทุกสำเนียง แต่ผู้พูดสำเนียงพนมเปญจะมีปัญหาในการทำความเข้าใจภาษาเขมรถิ่นไทย ทำให้นักภาษาศาสตร์บางคนแยกภาษาเขมรถิ่นไทยออกเป็นภาษาใหม่ต่างหากจากภาษาเขมร โดยถือเป็นภาษาใกล้เคียงกัน^[4]ความต่างด้านการออกเสียง เช่น ตัวสะกด ร.เรือ เขมรถิ่นไทยจะออกเสียง แต่เขมรกัมพูชาไม่ออกเสียง เช่น คำว่า “เขมร” “การ” (งาน) ฝั่งไทยออกเสียง “ขแมรฺ(รึ)” “การฺ(รึ) แต่ฝั่งกัมพูชาออกเสียง “ขแม” “กา” (ไม่ออกเสียง ร.เรือ)การออกเสียงสระก็ต่างกันเล็กน้อย เช่น คำว่า “ไม่” ฝั่งไทย “มัน” ฝั่งกัมพูชา “มึน,เมิน”เขมรถิ่นไทยมีการรวบคำให้สั้นลง เช่น “นิยาย” (พูด) เขมรกัมพูชา “นิเยียย” ฝั่งไทย “นฺยาย” > “ไญ” ด้านคำศัพท์ ภาษาเขมรถิ่นไทยจะทับศัพท์ภาษาไทยและภาษาอีสานเยอะกว่า และยังมีคำเขมรโบราณอยู่มากกว่ากัมพูชา เช่น คำเรียกแทนตัวเองของผู้ชาย (ผม) เขมรถิ่นไทยพูดว่า “ขมาต” แต่ฝั่งกัมพูชาใช้คำเดียวกับของผู้หญิงคือ “ขญม”

สถานะ

ผู้พูดภาษาเขมรถิ่นไทยส่วนใหญ่สามารถพูดได้สองภาษา ทั้งภาษาไทยในฐานะภาษาทางการศึกษาและสื่อสารมวลชนภาษาเดียว และภาษาเขมรในเขตหมู่บ้านและบ้านของตน ในอดีต ภาษานี้เคยถูกห้ามใช้ (เช่นห้ามพูดภาษาเขมรถิ่นไทยในห้องเรียน) เพื่อส่งเสริมความชำนาญในภาษาประจำชาติ^[5] นั่นทำให้มีผู้พูดภาษาเขมรถิ่นไทยไม่กี่คน (ประมาณ 1,000 คน) ที่สามารถอ่านหรือเขียนภาษาเขมรได้^[6]

ประชากร

ร้อยละของประชากรที่พูดภาษาเขมรในจังหวัดของประเทศไทย

จังหวัด	ร้อยละของจำนวนผู้พูดภาษาเขมรใน พ.ศ. 2533	ร้อยละของจำนวนผู้พูดภาษาเขมรใน พ.ศ. 2543
บุรีรัมย์[7]	ไม่ปรากฏข้อมูล	27.6%
จันทบุรี[8]	0.6%	1.6%
มหาสารคาม[9]	0.2%	0.3%
ร้อยเอ็ด[10]	0.4%	0.5%
สระแก้ว[11]	ไม่ปรากฏข้อมูล	1.9%
ศรีสะเกษ[12]	30.2%	26.2%
สุรินทร์[13]	63.4%	47.2%
ตราด[14]	0.4%	2.1%
อุบลราชธานี[15]	0.8%	0.3%

สัทวิทยา

พยัญชนะ

หน่วยเสียงพยัญชนะภาษาเขมรถิ่นไทย^[16]

ลักษณะการออกเสียง			ตำแหน่งเกิดเสียง
			ริมฝีปาก	ริมฝีปาก กับฟัน	ปุ่มเหงือก	เพดานแข็ง	เพดานอ่อน	เส้นเสียง
เสียงนาสิก			m		n	ɲ	ŋ
เสียงหยุด	ก้อง		b		d
	ไม่ก้อง	ไม่พ่นลม	p		t	c	k	ʔ
		พ่นลม	pʰ		tʰ	cʰ	kʰ
เสียงเสียดแทรก				f	s			h
เสียงรัว					r
เสียงข้างลิ้น					l
เสียงกึ่งสระ			w			j

• หน่วยเสียงที่เป็นได้ทั้งพยัญชนะต้นและพยัญชนะท้ายมี 14 หน่วยเสียง ได้แก่ /m/, /n/, /ɲ/, /ŋ/, /p/, /t/, /c/, /k/, /ʔ/, /h/, /r/, /l/, /w/ และ /j/
• หน่วยเสียง /k/ ในตำแหน่งท้ายพยางค์มีหน่วยเสียงย่อย 2 เสียง คือ [k] และ [ʔ] เช่น /tɨk/ 'น้ำ' อาจออกเสียงเป็น [tɨk] หรือ [tɨʔ]
• หน่วยเสียง /c/ และ /cʰ/ ในบางตำรากล่าวว่าเป็นหน่วยเสียง /t͡ɕ/ และ /t͡ɕʰ/
• หน่วยเสียง /f/ เป็นหน่วยเสียงที่ยืมมาจากภาษาไทยมาตรฐาน
• กลุ่มพยัญชนะที่มีตัวแรกเป็นเสียงนาสิกและตัวถัดมาเป็นพยัญชนะที่เกิดจากฐานเดียวกัน พยัญชนะตัวแรกนั้นอาจกลายเป็นพยัญชนะท้ายของ /ʔa/ หรืออาจกลายเป็นพยางค์นาสิก /m̩/, /n̩/, /ɲ̍/, /ŋ̍/

สระ

สระเดี่ยว

หน่วยเสียงสระเดี่ยวภาษาเขมรถิ่นไทย^[17]

ระดับลิ้น	ตำแหน่งลิ้น
	หน้า	กลาง	หลัง
สูง	i, iː	ɨ, ɨː	u, uː
กึ่งสูง	ɪ, ɪː	ɤ, ɤː	ʊ, ʊː
กลาง	e, eː	ə, əː	o, oː
กึ่งต่ำ	ɛ, ɛː	ʌ, ʌː	ɔ, ɔː
ต่ำ		a, aː	ɒ, ɒː

สระประสม

หน่วยเสียงสระประสมภาษาเขมรถิ่นไทยมี 6 หน่วยเสียง^[17] ได้แก่ /iə/, /iːə/, /ɨə/, /ɨːə/, /uə/ และ /uːə/ โดยหน่วยเสียง /ɨːə/ จะปรากฏเฉพาะในคำยืมภาษาไทย เช่น /kɨːək/ 'รองเท้า'

ไวยากรณ์

ลำดับคำในภาษาเขมรถิ่นไทยมักจะเป็นแบบประธาน–กริยา–กรรม ประกอบด้วยคำเดี่ยวเป็นหลัก แต่อาจจะมีสลับกันบ้างเป็นแบบประธาน–กรรม–กริยาและแบบกรรม–กริยา

ระบบการเขียน

นักภาษาศาสตร์ได้คิดค้นระบบการเขียนภาษาเขมรถิ่นไทยด้วยตัวอักษรไทยหลายระบบ โดยมีทั้งระบบของมหาวิทยาลัยมหิดล มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ท้ายที่สุดมีระบบราชบัณฑิตยสถาน^[18] ซึ่งดัดแปลงจากระบบก่อน ๆ เป็นมาตรฐานโดยปริยาย

ตัวเขียนภาษาเขมรถิ่นไทยอักษรไทยตามที่คณะกรรมการจัดทำระบบเขียนภาษาท้องถิ่นของกลุ่มชาติพันธุ์ด้วยอักษรไทย ราชบัณฑิตยสถาน (ปัจจุบันคือสำนักงานราชบัณฑิตยสภา) ได้กำหนดไว้ มีดังนี้

พยัญชนะ อักษรไทย เสียง ตัวอย่างคำ ความหมาย ก /k/ กฺู วัว จรูก หมู ค /kʰ/ ค กางเกง ง /ŋ/ ทไง พระอาทิตย์ ชนัง หม้อ จ /c/ เจจ กล้วย กโรจ ส้ม ช /cʰ/ เชอ ไม้ ซ /s/ แซ็ฮ ม้า ญ /ɲ/ เญียด ญาติ พลฺีญ ฝน ด /d/ โดง มะพร้าว /t/ (เมื่อเป็นพยัญชนะท้าย) ตฺีด อีก ต /t/ (เมื่อเป็นพยัญชนะต้น) เตีย เป็ด ท /tʰ/ ท็อฺง ถุง น /n/ เนฺิก เต่า จเรฺิน มาก บ /b/ บาย ข้าวสุก /p/ (เมื่อเป็นพยัญชนะท้าย) โฮบ รับประทาน ป /p/ (เมื่อเป็นพยัญชนะต้น) ป็วฮ งู พ /pʰ/ เพอฺะ ดื่ม ฟ /f/ ไฟฟา ไฟฟ้า ม /m/ เมื็อน ไก่ กมม หญิงสาว ย /j/ เยียะ ยักษ์ คเนฺิย หมอน ร /r/ รเต็ฮ เกวียน ซกวร กลอง ล /l/ ลฺูก พระสงฆ์ กบาล หัว ว /w/ เวื็อด วัด (นาม) เลว กระดุม อ /ʔ/ (เมื่อเป็นพยัญชนะต้น) อาว เสื้อ ฮ /h/ ฮีญ อึ่งอ่าง จแร็ฮ สนิม ไม่มีรูป /ʔ/ (เมื่อเป็นพยัญชนะท้าย) บะ หัก

สระ อักษรไทย เสียง ตัวอย่างคำ ความหมาย –ะ /a/ (เมื่อไม่มีพยัญชนะท้าย และอยู่ในคำหลายพยางค์ หรือเมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/) ปะปเริ็ฮ เถายั้งดง มะกะ มะกอกบก –ั /a/ (เมื่อมีพยัญชนะท้าย ที่ไม่ใช่ /ʔ/, /m/, /j/, /w/) อังกัญ ขี้เหล็ก –า /aː/ อันซาย กระต่าย –ิ /i/ ติญ ซื้อ –ี /iː/ ปีร สอง –ฺิ /ɪ/ ปฺิญ เต็ม –ฺี /ɪː/ มฺีว แมว –ึ /ɨ/ ปรึก เช้า –ือ /ɨː/ ซปือ มะเฟือง –ฺึ /ɤ/ รฺึย จักจั่น –ฺือ /ɤː/ (เมื่อไม่มีพยัญชนะท้าย) กปฺือ จระเข้ –ฺื /ɤː/ (เมื่อมีพยัญชนะท้าย) กำพลฺืง ปืน –ุ /u/ มุน ก่อน, สิว –ู /uː/ ปู อา, น้า (ชาย) –ฺุ /ʊ/ ยฺุบ กลางคืน –ฺู /ʊː/ ซฺูนกรฺู สวนครัว เ–ะ /e/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/) เตะ ติ เ–็ /e/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น) อำเม็ล เกลือ เ– /eː/ ชเวง ซ้าย แ–ะ /ɛ/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/) รแระ สนุกสนาน แ–็ /ɛ/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น) ตแร็ย ปลา แ– /ɛː/ แค พระจันทร์ โ–ะ /o/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/) โปะ เกราะ (เครื่องตี) โ–็ /o/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /h/) ลโล็ฮ บวมเป่ง โ–ะ (ลดรูป) /o/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น) คลย ขลุ่ย โ– /oː/ โจล เข้า

สระ อักษรไทย เสียง ตัวอย่างคำ ความหมาย เ–าะ /ɔ/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/) ซเราะ หมู่บ้าน –็อ /ɔ/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น) คน็อร ขนุน –อ /ɔː/ บรอ ขี้เหร่ เ–ฺาะ /ɒ/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/) เตฺาะแก ตุ๊กแก –็อฺ /ɒ/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น) ตร็อฺบ มะเขือ –อฺ /ɒː/ ซันลอฺ แกง เ–อะ /ə/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/) ลเปอะ บ้า ๆ บอ ๆ เ–ิ็ /ə/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น) เซิ็ม คุ้นเคย เ–อ /əː/ (เมื่อไม่มีพยัญชนะท้าย) เชอ ไม้ เ–ิ /əː/ (เมื่อมีพยัญชนะท้าย) เคิญ เห็น เ–อฺะ /ʌ/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/) อเลอฺะ แตงโม เ–ฺิ็ /ʌ/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น) ซเรฺิ็ว ข้าวเปลือก เ–อฺ /ʌː/ (เมื่อไม่มีพยัญชนะท้าย) กเลอฺ เพื่อนเกลอ เ–ฺิ /ʌː/ (เมื่อมีพยัญชนะท้าย) เฮฺิร บิน เ–ียะ /iə/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/) ทเลียะ ตก เ–ี็ย /iə/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น) เรี็ยง แล้ง เ–ีย /iːə/ ลเลียย ละลาย เ–ื็อ /ɨə/ เมื็อด ปาก เ–ือ /ɨːə/ ซำเปือร มะหาด –ัวะ /uə/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/) ติญกัวะ คางคก –็ว– /uə/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น) ปะกร็วฮ พิจารณา –ัว /uːə/ (เมื่อไม่มีพยัญชนะท้าย) ปันรัว ตะคร้อ –ว– /uːə/ (เมื่อมีพยัญชนะท้าย) ปวง ไข่ –ำ /am/ อันจรำ สับ ไ– /aj/ ได มือ เ–า /aw/ ตเวา กาเหว่า

• ภาษาเขมรถิ่นไทยไม่มีหน่วยเสียงวรรณยุกต์ ในการเขียนเป็นอักษรไทยจึงเลือกใช้พยัญชนะไทยที่เป็นอักษรกลางและอักษรต่ำเท่านั้น ไม่ใช้อักษรสูงเพราะจะมีเสียงวรรณยุกต์จัตวาเข้ามาเกี่ยวข้อง
• หน่วยเสียง /t/ และ /p/ มีรูปพยัญชนะต้นและพยัญชนะท้ายแตกต่างกันดังที่แสดงในตาราง โดยการใช้พยัญชนะเสียงก้องมาแทนพยัญชนะท้ายเสียงไม่ก้องนั้นนำแบบอย่างมาจากภาษาไทย
• หน่วยเสียง /ʔ/ เมื่อเป็นพยัญชนะท้ายจะไม่มีรูปเขียน แต่ให้แสดงด้วยสระเสียงสั้นที่ไม่มีตัวสะกด (สระยาวที่ลงท้ายด้วยเสียงนี้ไม่ได้กำหนดไว้ในมาตรฐาน อาจใช้ อ์ แทน)
• คำบางคำที่มีพยัญชนะต้น 2 ตัวเรียงกัน บางครั้งอาจออกเสียงสระแทรกกลาง (แสดงด้วย /ᵊ/ หรือ /a/) และบางครั้งอาจออกเสียงคล้ายพยัญชนะควบ ให้เขียนตามแบบคำที่มีพยัญชนะต้นควบ เช่น ซดํา, ซอ็อฺบ, รเต็ฮ
• เสียงสระที่ไม่มีในภาษาไทยจะเขียนแทนด้วยรูปสระไทยที่ออกเสียงใกล้เคียงกันและใช้เครื่องหมายพินทุ (ฺ) กำกับ เพื่อแสดงเสียงที่ต่างออกไป หากเป็นรูปสระที่ไม่มี อ ประกอบ ให้ใส่พินทุกำกับใต้พยัญชนะต้น เช่น เบฺิก หากเป็นรูปสระที่มี อ ประกอบ ให้ใส่พินทุกำกับใต้ อ เช่น ซอฺ ยกเว้นสระ –ือ ให้ใส่พินทุกำกับใต้พยัญชนะต้น เช่น ลฺือ เพราะ อ ในกรณีนี้ไม่ถือว่าเป็นส่วนหนึ่งของรูปสระอย่างแท้จริง
• รูปสระที่ซ้อนกันหลายตัวตามแนวดิ่ง ในการพิมพ์ทางคอมพิวเตอร์ให้พิมพ์จากล่างขึ้นบน เช่น สระ /ʌ/ ที่มีพยัญชนะท้าย กดพยัญชนะต้น กดพินทุ ตามด้วย –ิ แล้วตามด้วยไม้ไต่คู้