อริยสัจ 4

อริยสัจ (บาลี: Ariyasacca) หรือที่รู้จักกันในชื่อ จตุราริยสัจ หรือ อริยสัจ 4 คือหลักคำสอนที่เป็นหัวใจสำคัญของพระพุทธศาสนา อันเป็นความจริงอันประเสริฐ 4 ประการ ที่พระโคตมพุทธเจ้าได้ตรัสรู้ด้วยพระปัญญาอันยิ่ง ณ วันเพ็ญเดือน 6 ใต้ต้นพระศรีมหาโพธิ์ การเข้าใจในอริยสัจ 4 ถือเป็นหนทางไปสู่การดับทุกข์และบรรลุนิพพาน

อริยสัจ 4 ประกอบด้วยความจริง 4 ประการ ดังนี้

1. ทุกข์ (บาลี: Dukkha) — คือ สภาพที่ทนได้ยาก สภาวะที่บีบคั้นขัดแย้ง ทำให้เกิดความไม่สบายกายไม่สบายใจ เป็นปัญหาของชีวิต พระพุทธองค์ทรงสรุปว่าทุกข์ ได้แก่
   • สภาพโดยทั่วไป: ชาติ (การเกิด), ชรา (ความแก่), และ มรณะ (ความตาย) ล้วนเป็นทุกข์
   • สภาพทางจิตใจ: โสกะ (ความโศกเศร้า), ปริเทวะ (ความคร่ำครวญ), โทมนัส (ความเสียใจ), อุปายาส (ความคับแค้นใจ)
   • สภาพที่ต้องเผชิญ: การประสบกับสิ่งที่ไม่เป็นที่รัก และการพลัดพรากจากสิ่งอันเป็นที่รัก
   • สรุปโดยย่อ: การยึดมั่นในขันธ์ 5 (บาลี: อุปาทานขันธ์) นั่นเองที่เป็นตัวทุกข์

1. สมุทัย (บาลี: Samudaya) — คือ เหตุแห่งทุกข์ หรือสาเหตุที่ทำให้เกิดทุกข์อย่างแท้จริง ได้แก่ ตัณหา (ความทะยานอยาก) ซึ่งมี 3 ประเภท คือ
   • กามตัณหา — ความอยากในกามคุณอารมณ์ สิ่งที่น่าปรารถนา น่าใคร่
   • ภวตัณหา — ความอยากในภพ อยากเป็น อยากคงอยู่ตลอดไป (ประกอบด้วยสัสสตทิฏฐิ)
   • วิภวตัณหา — ความอยากในความไม่มีภพ อยากไม่เป็น อยากให้สิ้นสุด พ้นไปจากตัวตน (ประกอบด้วยอุจเฉททิฏฐิ)

1. นิโรธ (บาลี: Nirodha) — คือ ความดับทุกข์ สภาวะที่ตัณหาดับสิ้นไปโดยไม่เหลือ เป็นสภาวะที่สงบสุขและเป็นอิสระอย่างแท้จริง อันได้แก่ นิพพาน ซึ่งมีลักษณะคือการสละ (จาคะ), การวาง (ปฏินิสสัคคะ), การปล่อย (มุตติ), และความไม่พัวพัน (อนาลโย) ในตัณหา

1. มรรค (บาลี: Magga) — คือ หนทางหรือข้อปฏิบัติที่นำไปสู่ความดับทุกข์ (นิโรธ) ซึ่งประกอบด้วยองค์ประกอบ 8 ประการ เรียกว่า อริยมรรคมีองค์ 8 หรือ มัชฌิมาปฏิปทา (ทางสายกลาง) ได้แก่
   1. สัมมาทิฏฐิ (ความเห็นชอบ)
   2. สัมมาสังกัปปะ (ความดำริชอบ)
   3. สัมมาวาจา (การเจรจาชอบ)
   4. สัมมากัมมันตะ (การกระทำชอบ)
   5. สัมมาอาชีวะ (การเลี้ยงชีพชอบ)
   6. สัมมาวายามะ (ความพยายามชอบ)
   7. สัมมาสติ (ความระลึกชอบ)
   8. สัมมาสมาธิ (ความตั้งใจมั่นชอบ)

กิจในอริยสัจ 4

กิจในอริยสัจ คือสิ่งที่ต้องทำต่ออริยสัจ 4 แต่ละข้อ ได้แก่

1. ปริญญา - ทุกข์ ควรรู้ คือการทำความเข้าใจปัญหาหรือสภาวะที่เป็นทุกข์อย่างตรงไปตรงมาตามความเป็นจริง เป็นการเผชิญหน้ากับปัญหา
2. ปหานะ - สมุทัย ควรละ คือการกำจัดสาเหตุที่ทำให้เกิดทุกข์ เป็นการแก้ปัญหาที่เหตุต้นตอ
3. สัจฉิกิริยา - นิโรธ ควรทำให้แจ้ง คือการเข้าถึงภาวะดับทุกข์ หมายถึงภาวะที่ไร้ปัญหาซึ่งเป็นจุดมุ่งหมาย
4. ภาวนา - มรรค ควรเจริญ คือการฝึกอบรมปฏิบัติตามทางเพื่อให้ถึงความดับแห่งทุกข์ หมายถึงวิธีการหรือทางที่จะนำไปสู่จุดหมาย

กิจทั้งสี่นี้จะต้องปฏิบัติให้ตรงกับมรรคแต่ละข้อให้ถูกต้อง การรู้จักกิจในอริยสัจนี้เรียกว่ากิจญาณ

กิจญาณเป็นส่วนหนึ่งของญาณ 3 หรือญาณทัสสนะ (สัจญาณ, กิจญาณ, กตญาณ) ซึ่งหมายถึงการหยั่งรู้ครบสามรอบ ญาณทั้งสามเมื่อเข้าคู่กับกิจในอริยสัจทั้งสี่จึงได้เป็นญาณทัสนะมีอาการ 12 ดังนี้

1. สัจญาณ หยั่งรู้ความจริงสี่ประการว่า
   1. ทุกข์ นี่คือทุกข์
   2. สมุทัย นี่คือเหตุแห่งทุกข์
   3. นิโรธ นี่คือความดับทุกข์
   4. มรรค นี่คือทางแห่งความดับทุกข์
2. กิจญาณ หยั่งรู้หน้าที่ต่ออริยสัจว่า
   1. ทุกข์ ทุกข์ควรรู้
   2. สมุทัย เหตุแห่งทุกข์ควรละ
   3. นิโรธ ความดับทุกข์ควรทำให้ประจักษ์แจ้ง
   4. มรรค ทางแห่งความดับทุกข์ควรฝึกหัดให้เจริญขึ้น
3. กตญาณ หยั่งรู้ว่าได้ทำกิจที่ควรทำได้เสร็จสิ้นแล้ว
   1. ทุกข์ ได้กำหนดรู้แล้ว
   2. สมุทัย เหตุแห่งทุกข์ได้ละแล้ว
   3. นิโรธ ความดับทุกข์ได้ประจักษ์แจ้งแล้ว
   4. มรรค ทางแห่งความดับทุกข์ได้ปฏิบัติแล้ว ⠀⠀ ⠀

อาการ 12 อย่าง

• สัจญาณ ทุกข์ นี่คือทุกข์
• กิจญาณ ทุกข์ ควรกำหนดรู้
• กตญาณ ทุกข์ ได้กำหนดรู้แล้ว ⠀
• สัจญาณ สมุทัย นี่คือเหตุแห่งทุกข์
• กิจญาณ สมุทัย เหตุแห่งทุกข์ควรละเสีย
• กตญาณ สมุทัย เหตุแห่งทุกข์ได้ละแล้ว
• สัจญาณ นิโรธ นี่คือความดับทุกข์
• กิจญาณ นิโรธ ความดับทุกข์ควรทำให้ประจักษ์แจ้ง
• กตญาณ นิโรธ ความดับทุกข์ได้ประจักษ์แจ้งแล้ว
• สัจญาณ มรรค นี่คือทางแห่งความดับทุกข์
• กิจญาณ มรรค ทางแห่งความดับทุกข์ต้องเจริญให้มาก
• กตญาณ มรรค ทางแห่งความดับทุกข์ได้บริบูรณ์เต็มรอบแล้ว (กิจอื่นที่ต้องทำมิได้มีอีก)

อ้างอิง

• ราชบัณฑิตยสถาน. (2548). พจนานุกรมศัพท์ศาสนาสากล ฉบับราชบัณฑิตยสถาน. (พิมพ์ครั้งที่ 2 แก้ไขเพิ่มเติม). กรุงเทพฯ : อรุณการพิมพ์. หน้า 65-66.
• พระธรรมปิฎก (ประยุทธ์ ปยุตฺโต). "พุทธธรรม" มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, 2546