Dilinin ucunda fenomeni
From Wikipedia, the free encyclopedia
Dilinin ucunda fenomeni (İngilizce: tip-of-the-tongue phenomenon (TOT) ya da bazen presque vu denilir) bilinen bir kelimenin bellekten geri çağırmadaki hata nedeniyle hatırlanamaması, bellekten kısmi geri çağırma ile birlikte her an hatırlanabileceği hissine kapılmaktır.[1] Fenomenin ismi bu gibi durumlarda sıklıkla söylenen "Dilimin ucunda." sözünden gelmektedir.[2][3][4] Hemen hemen evrensel bir durum olarak çok iyi bilinen bir kelimenin ya da ismin hatırlanmasında zorluk şeklinde bir bellek çağırma durumu olarak ifade edilir. Dilinin ucunda fenomeni sözcüksel erişimin aşama aşama gerçekleştiğini ortaya koymaktadır.[5][6]
Bu fenomeni yaşayan insanlar sıklıkla hedef kelimenin bir veya birkaç özelliğini hatırlayabilirler. Örneğin ilk harf, benzer kelimeler ve vurgular ya da kelimenin anlamı anımsanabilir.[3] Dilinin ucunda olayı esnasında, bellekteki kelimeyi ararken, bireyler belirli bir ana kapılma, hafif bir zihni keder ve sözcük bulunduğunda ise bir rahatlama hissi duyduklarını belirtirler. Dilin ucunda fenomeninin pek çok yönleri hala belirsizliğini korurken, bu olayın gerçekleşme sebebini belirten rakip iki temel açıklama bulunmaktadır, doğrudan-erişim kanısı ve çıkarımsal kanı. Doğrudan-erişim kanısı, hafızanın herhangi bir öğeyi bellekten getirecek kadar güçlü olmadığı ancak bu durumu tetikleyecek seviyede yeterli olduğu durumlarda meydana geldiğini öne sürmektedir. Çıkarımsal kanı ise, dilinin ucunda fenomenlerinin tamamen erişilemez ancak aktive edilmiş hedeflere dayalı olmadığını bundan ziyade, hatırlamaya çalışan kişinin sözcük hakkında farklı ipuçlarını bir araya getirmeye çalışması durumlarında meydana geldiğini iddia etmektedir. Duygunun tetiklediği geri alma olayları, duygusal olarak tarafsız olan geri alımlardan genellikle daha fazla TOT deneyimlerine neden olmaktadır. Örneğin, basit bir şekilde sadece bir ülkenin başkentini sormak yerine, ünlü bir kişinin nerede suikasta uğradığını sormak. Duygusal TOT deneyimleri, duygusal olmayan TOT deneyimleriyle kıyaslandığında aynı zamanda daha uzun geri alım süresine sahiptirler. Bunun sebebi bilinmemektedir ancak tahminler arasında duygusal olmayan TOT deneyiminden ziyade duygusal TOT deneyimi yaşarken kullanılan farklı bir geri alım stratejisinin kullanılması, geri alım süresindeki akıcılık ve hafıza gücü bulunmaktadır.
TOT fenomenleri, FOK (bilme hissi) olaylarından ayrılmalıdır. FOK, belirli bir öğe listesinden mevcut durumda erişilemeyen bir öğenin ayırt edilebileceği, tanınabileceği hissidir. Bu kavramların altında yatan ayrılabilirlik süreci hakkında muhalif makaleler mevcuttur. Ancak, TOT ve FOK fenomenlerinin beynin farklı bölgelerinde meydana geldiğine dair bazı kanıtlar bulunmaktadır. TOT fenomenleri daha çok ön taraftaki singulat (anterior singülat), sağ dorsolateral (sırt yanı) alın korteksi ve sağ inferior korteks ile ilişkilendirilirken, FOK fenomenleri ilişkilendirilmemektedir.
Dilin ucunda fenomeninin gerçekleşmesi, bütün yaşlardaki normal bireyler için doğal bir durumdur. İnsanlar yaşlandıkça, TOT fenomeni daha sık gerçekleşir. TOT, öğrenim ve günlük yaşam ile yeterince çatışıldığında meydana gelen tıbbi bir durumdur. Bu hastalığın, genellikle kafa yaralanması, felç ya da demans gibi beyne verilen hasar sonucu meydana gelmesine ise anomik afazi denilmektedir.
Dilin ucunda fenomenleri, ruhdilbilim, hafıza ve üstbiliş alanlarında yapılacak araştırmalar için öneriler sunmaktadır.