Çeçence

Çeçence (Çeçence: Нохчийн мотт/Noxc̦iyn mott, Çeçen dili), çoğunluğu Çeçenya’da ve başka ülkelerde yaşayan Çeçenlerin konuştuğu bir Kuzeydoğu Kafkas dilidir. Yaklaşık olarak 1.300.000 kişi tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir.

Çeçence
Нохчийн мотт
Telaffuz	Noxc̦iyn mott
Bölge	Çeçenistan
Etnisite	Çeçenler
Dönem	2010[1]
Dil ailesi	Kuzeydoğu Kafkas dilleri Nah dilleri Vaynah dilleri Çeçence
Diyalektler	Noxc̦iyn
Yazı sistemi	Kiril alfabesi
Resmî durumu
Resmî dil	Dağıstan Çeçenistan
Dil kodları
ISO 639-1	ce
ISO 639-2	che
ISO 639-3	che
Çeçencenin Nah-Dağıstan dilleri arasında gsterimi. (açık yeşil)
Çeçen dilinin Kafkas dilleri arasında dağılımı. (açık sarı)

Sınıflandırma

İnguşça ve Batsça ile birlikte Nah dilleri öbeğini oluşturur.

Coğrafî dağılım

Ekim 2002 yılı Rus verilerine göre 1.330.000 kişi Çeçence konuşmaktadır. Ethnologue 3 Ağustos 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. tahminlerine göre bu sayı 995.000’dir. Rusya dışında Çeçence konuşan nüfus ağırlıklı olarak Orta Doğu ülkelerine yayılmıştır. Bu ülkelerin başında Ürdün gelir. Türkiye’de de Çeçence konuşan bir nüfus vardır, ancak kesin sayısı bilinmemektedir.

Resmî statüsü

Çeçence, Rusça ile birlikte Çeçenya’nın iki resmî dilinden biridir.

Lehçeleri

Çeçencenin birkaç lehçesi vardır:

• Ploskost
• İtumkala (Șatoy)
• Melhin
• Kist
• Ċ̦eberloy
• Akkin (Auh)

Alfabeler

Çeçenya’nın dağlık kesiminde Gürcü alfabesiyle ilk yazılı birkaç belge bulunmuş ancak bunun Çeçence olduğu kesin olarak doğrulanamamıştır. Daha sonra Çeçence, Arap alfabesiyle yazılmıştır. Bu alanda ilk reformlar Şeyh Şamil döneminde, daha sonra 1910, 1920 ve 1922 yıllarında yapıldı.

Kiril, Latin ve Gürcü harflerine dayanan Uslar alfabesi, daha çok akademik çevrelerce kullanıldı. Bu alfabe 1911 yılında yeniden düzenlendi, ancak Çeçenler arasında yaygınlık kazanmadı.

1925’te Latin alfabesinden uyarlanan bir alfabe geliştirildi. 1934’te İnguşçanın yazımı içinde ortak hâle getirildi. Ancak 1938 yılında kaldırıldı.

A a	Ä ä	B b	C c	Č č	Ch ch	Čh čh	D d
E e	F f	G g	Gh gh	H h	I i	J j	K k
Kh kh	L l	M m	N n	N̡ n̡	O o	Ö ö	P p
Ph ph	Q q	Qh qh	R r	S s	Š š	T t	Th th
U u	Ü ü	V v	X x	X́ x́	Y y	Z z	Ž ž

1938-1992 arasında Çeçencenin yazımında kullanılan Kiril alfabesi.

Kiril	Kiril karşılığı	Latin harfleriyle karşılığı
А а	а	A a
Аь аь	аь	Ä ä
Б б	бэ	B b
В в	вэ	V v
Г г	гэ	G g
ГI гI	гIа	Ġ ġ
Д д	дэ	D d
Е е	е	E e
Ё ё	ё
Ж ж	жэ	Ƶ ƶ
З з	зэ	Z z
И и	и	I i
Й й	доца и	Y y
К к	к	K k
Кх кх	кх	Q q
Къ къ	къа	Q̇ q̇
КI кI	кIа	Kh kh
Л л	лэ	L l
М м	мэ	M m
Н н	нэ	N n
О о	о	O o
Оь оь	оь	Ö ö
П п	пэ	P p
ПI пI	пIа	Ph ph
Р р	рэ	R r
С с	сэ	S s
Т т	тэ	T t
ТI тI	тIа	Th th
У у	у	U u
Уь уь	уь	Ü ü
Ф ф	фэ	F f
Х х	хэ	X x
Хь хь	хьа	Ẋ ẋ
ХI хI	хIа	H h
Ц ц	цэ	C c
ЦI цI	цIа	Ċ ċ
Ч ч	чэ	C̦ c̦
ЧI чI	чIа	Ċ̦ ċ̦
Ш ш	шэ	Ș ș
Щ щ	щэ
(Ъ) ъ	чIогIа хьаьрк	Ə ə
(Ы) ы	ы
(Ь) ь	кIеда хьаьрк
Э э	э	E e
Ю ю	ю	yu
Юь юь	юь	yü
Я я	я	ya
Яь яь	яь	yä
I I	Iа	J j

1992 yılında Latin kökenli Çeçen alfabesi geliştirildi. Rusya'dan ayrılma yanlısı hükûmetin yenilgiye uğramasından sonra yeniden Kiril alfabesine dönüldü.

A a	Ä ä	B b	C c	Ċ ċ	C̦ c̦	Ċ̦ ċ̦	D d
E e	F f	G g	Ġ ġ	H h	X x	Ẋ ẋ	I i
J j	K k	K̇ k̇	L l	M m	N n	Ŋ ŋ	O o
Ö ö	P p	Ṗ ṗ	Q q	Q̇ q̇	R r	S s	Ș ș
T t	Ṫ ṫ	U u	Ü ü	V v	Y y	Z z	Ƶ ƶ
Ə ə

Türkçeden Çeçence'ye geçen alıntılar

Türkçeden Çeçenceye geçen Türkçe kökenli sözler ile Türkçenin aracılığıyla Arapça ve Farsçadan geçen sözlerden bir kısmı şöyledir:

айгӀар < Türk. aygır ахча < Türk. akçe бел < Türk. bel [küreği] боз < Türk. bez бусалба < Türk. müslüman зайт < Türk. zeytin кема < Türk. gemi къолам < Türk. kalem

ламаз < Türk. namaz нар < Türk. nar пайда < Türk. fayda пошмакх < Türk. başmak гӀум < Türk. kum хорбаз < Türk. karpuz хьайба < Türk. ayva эскар < Türk. asker