En İyi Sorular
Zaman Çizelgesi
Sohbet
Bakış Açıları
İber-Romen dilleri
Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Remove ads
İber-Romen veya İberya Latin dilleri;[1] İspanya, Portekiz, Cebelitarık, Andorra ve Kuzey Katalonya'dan oluşan İber Yarımadası'nda gelişmiş bir Latin dilleri koludur. Bugün genellikle Batı İber, Doğu İber (Katalanca/Valensiyaca) ve Mozarapça şeklinde gruplandırılır. Doğu İber'in sınıflandırması halen devam eden bir akademik tartışma konusudur, bazıları Oksitan-Romen dillerini Doğu-İber dilleriyle beraber Gallo-Romen dillerine dahil eder.
İberya'daki Halk Latincesinden evrilen bu diller arasında en yaygın olanları İspanyolca ve Portekizce, onların ardından Katalanca-Valensiyaca ve Galiçyacadır.[2] Bu dillerin de kendi bölgesel ve yerel varyantları bulunmaktadır. Karşılıklı anlaşılabilirliğe dayanarak Dalby, yedi dil veya dil grubu saymaktadır: Galiçyaca-Portekizce, İspanyolca, Asturleonca, Aragonca, Katalanca, Provensal+Languedocça ve Gaskonca.[3]
Bu dillere ek olarak Papiamento gibi Portekizce veya İspanyolca temelli kreol diller de bulunmaktadır.
Remove ads
Köken ve gelişimi
Özetle
Bakış açısı
İber-Romen dilleri aynı diğer Latin dilleri gibi,[4] Roma İmparatorluğu boyunca askerler ve tüccarlar tarafından Latincenin standart olmayan bir varyantı olarak konuşulan Halk Latincesinden evrilmiştir. İmparatorluğun genişlemesiyle Halk Latincesi, Roma kontrolündeki birçok bölgede konuşulur duruma geldi. Latince ve ondan türeyen diller, Romalıların İberya'yı fethettiği Pön Savaşları'ndan beridir bölgede konuşulmaktadır.[5]
Modern İber-Romen dilleri az çok aşağıdaki süreçle oluşmuşlardır:
- Yerli İberya nüfusunun Romalılaştırılması.[6]
- İberya'da konuşulan Latincenin konuma bağlı olarak küçük şekilde çeşitlenmesi.[7]
- İber-Romencenin çeşitli lehçelere ayrılması.[8]
| İber‑Romence |
| ||||||||||||||||||||||||||||||
- 8. ve 10. yüzyıllar arasında Latincenin Eski İspanyolca, Galiçyaca-Portekizce, Eski Leonca, Navarra-Aragonca (Batı İber dilleri) ve Erken Katalanca dillerine gelişimi. Erken Navarra-Aragonca, Katalanca ve Oksitancanın genetik sınıflandırması tam net değildir. Bazı akademisyenler, İber-Romen'in içine koyarken (Doğu İber olarak) bazıları Gallo-Romen dillerine dahil ediyor.[9][10][11] Aragoncanın Doğu ve Batı İber gruplandırndaki yeri de tartışmalıdır.
- Daha sonradan 15. ile 20. yüzyıllar arasında Modern İspanyolca, Portekizce, Aragonca, Asturleonca, Galiçyaca, Katalanca dillerine gelişimleri.
Remove ads
Portekizce, İspanyolca ve Katalanca arasındaki ortak özellikler
Özetle
Bakış açısı
Liste, bu İber kümelerinin özellikle de diğer Latin dilleriyle kıyaslandıklarında ortaya çıkan ortak özelliklerini göstermekte. Bu yüzden Katalanca vuit/huit ve Portekizce oito'ya karşılık İspanyolca ocho burada gösterilmemiştir çünkü -it- > -ch- değişimi İber-romen dillerinde bir tek İspanyolcada görülmektedir.
Portekizce, İspanyolca ve Katalanca arasında
Fonetik
Semantik
İspanyolca ve Katalanca arasında
Fonetik
- Latincedeki ünlüler arası kısa ve uzun -n-/-nn- ve -l-/-ll- ayrımı, uzun ünsüzlerin öndamaksıllaşması yoluyla korunmuştur: -nn-, -ll- > /ɲ, ʎ/. Ör. Lat. annum > İsp. año, Kat. any ve Lat. manum > İsp. mano, Eski Kat. man (modern Kat. mà). Bu, Katalancadaki bazı kelime başı L'leri de etkilemiştir. Ancak İspanyolcanın çoğu lehçesinde orijinal /ʎ/ yansızlaşmıştır (çoğunlukla /ʝ/ olmuştur). Portekizce ayrımı farklı bir şekilde sürdürmüştür: ano ve mão.
Portekizce ve İspanyolca arasında
Fonetik
- Latincedeki kelime başı CL/FL/PL İtalyancadakinden daha da fazla öndamaksıllaşarak aynı sese dönüşürler (Portekizcede CH, İspanyolcada LL).
- Kelime sonu e/o korunur (ancak Portekizcede telaffuzları değişir ve bazı lehçelerde kelime sonu E düşer).
Gramer
- Latincenin erken aşamalarından evrilen sentetik (ek eklenerek oluşturulan) geçmiş zaman ana geçmiş zaman olarak kalır.
Portekizce ve Katalanca arasında
Fonetik
- Latincedeki artdamaksıllaşmış L [ɫ], hece sonunda korunmuş ve çoğu lehçede sonradan her konumda kullanılır hale gelmiştir.
- Latincedeki hem açık hem de kapalı hecedeki vurgulu e/o korunur ve ikili ünlüye dönüşmez.
Remove ads
Statüleri
Özetle
Bakış açısı
Siyasi olarak (dilbilimsel değil) resmiyette tanınan dört büyük İber-Romen dili bulunmaktadır:
- İspanyolca, İspanya'nın da dahil olduğu 21 ülkenin ulusal ve resmi dilidir.[12] İspanyolca; toplamda 570 milyon konuşuruyla dünyadaki en yaygın dördüncü dil, ana dil bazında en yaygın ikinci dildir.[13] Birçok lehçe ve varyantı vardır.
- Portekizce, Portekiz ve Brezilya'nın da dahil olduğu 9 ülkede resmi dildir. İspanyolca ve Fransızcanın ardından 250 milyondan fazla konuşuruyla dünyada en çok konuşulan üçüncü Latin dilidir, ana dil bakımından en yaygın beşinci dildir.[14] Portekiz'de konuşulan Avrupa Portekizcesinin dışında çeşitli lehçeleri vardır.
- Katalanca; Andorra'da resmi dil,[15] İspanya'daki Katalonya, Balear Adaları ve Valensiya (burada Valensiyaca denir) özerk bölgelerinde ve İtalya'daki Alghero şehrinde eş resmi dildir. Ayrıca Fransa'daki Pyrénées-Orientales (Kuzey Katalonya) ilinde de resmi statüsü olmadan konuşulmaktadır. Katalanca, Oksitanca ile yakından ilişkilidir;[16][17][18] Pierre Bec veya Domergue Sumien gibi Oksitancı dilbilimcilerin çalışmalarında tek bir dil olarak görülmüşlerdir. Ayrı diller olarak ele alındıklarında genellikle Oksitan-Romen dilleri olarak sınıflandırılırlar, bu grup da bazen Gallo-Romen dillerine dahil edilmektedir. Katalancanın Doğu ve Batı şeklinde iki ana lehçe kolu ve çeşitli altgrupları bulunmaktadır. Yaklaşık 10 milyon kişi tarafından konuşulur[14] ve en yaygın varyantları Merkez Katalanca, Kuzey Katalanca, Kuzeybatı Katalanca, Valensiyaca ve Balearcadır.
- Galiçyaca, Galiçya'da eş resmi dildir ve ayrıca Asturias ile Kastilya ve Leon'un batı kısımlarına yakın yerlerde de konuşulmaktadır. Portekizce ile yakından ilişkilidir ve İspanyolca etkisi altında kalmıştır.[19] Portekizce gibi Orta Çağ'daki Galiçyaca-Portekizceden evrilmiştir. Modern Galiçyaca yaklaşık 3.2 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır.[14]
Ek olarak Asturleoncanın bir lehçesi olan Asturiasça resmi bir dil olmasa da[20] Asturias Özerk Topluluğu tarafından tanınmaktadır. Asturleoncanın diğer lehçesi Mirandaca Portekizde azınlık dili olarak resmi statüye sahiptir.[21]
Remove ads
Aile ağacı
İber-Romen dilleri, Latin dilleri içinde geleneksel bir gruptur. Çoğu yazar, terimi coğrafi anlamda kullansa da filogenetik bir grup değildir (İber-Romen dillerinin hepsi tek bir ortak atadan gelmiyor olabilir). Filogenetik olarak hangi dillerin İber-Romen sayılması konusunda anlaşmazlıklar vardır, örneğin bazı yazarlar Doğu İber grubunun -ayrıca Oksitan-Romen de denir- Kuzey İtalya'daki dillerle (veya Arpitanca, Oïl dilleri ve Reto-Romen ile) daha ilişkili olduğunu düşünmektedirler. Yaygın geleneksel coğrafi ayrım şu şekildedir:
- Doğu İber
- Batı İber
Hançer (†) ölü dilleri gösterir
- İber-Romen dilleri
- Doğu İber (ayrıca [[Gallo-Romen dilleri|Gallo-Romen] olarak da sınıflandırılır])
- Katalan
- Oksitan
- Gardiol
- Oksitanca
- Yahudi Oksitancası†
- Batı İber
- Asturleonca
- Asturyasça
- Kantabriyaca
- Extremaduraca
- Leonca
- Mirandaca
- Kastilyaca
- Galiçyaca-Portekizce
- Pirene–Mozarapça
- Asturleonca
- Doğu İber (ayrıca [[Gallo-Romen dilleri|Gallo-Romen] olarak da sınıflandırılır])
Remove ads
Kaynakça
Dış bağlantılar
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads