Reto-Romen dilleri

Reto-Romen dilleri, Ret-Romen dilleri, Raetya-Romen dilleri, Retoca veya Raetyaca; Güneydoğu İsviçre ve Kuzeydoğu İtalya'da konuşulan Latin dilleri için önerilen bir altgruptur. "Reto, Ret ve Raetya" adları eski Roma ili Raetia'dan gelmektedir.

Reto-Romen
Reto-İtalyanca Retoca Raetyaca
Ana dili olanlar	İtalya, İsviçre
Dil ailesi	Hint-Avrupa İtalik Latin-Falisk Latince Latin/Romen İtalo-Batı Batı Latin Gallo-Romen-İber-Romen? Gallo-Retoca? Reto-Romen
Önceki formlar	Eski Latince Halk Latincesi Ön-Romence Eski Gallo-Romence Reto-Romen
Ardıl	Furlanca Ladince Romanşça
Dil kodları
ISO 639-3	–
Glottolog	Yok
Reto-Romen konuşuru nüfusunun en az %30 olduğu bölgelerin dağılımı

Bu dillerin gerçekten bir altgrup oluşturup oluşturmadığı meselesine Questione Ladina 'Ladince Sorusu' denmektedir. 1873'te yazan İtalyan dilbilimci Graziadio Ascoli, bu dillerin birçok farklılığı paylaştığını görmüş ve bu yüzden bir dil grubu oluşturduklarını düşünmüştür.^[1] Reto-Romen dilleri Latinceden evrimleri konusunda İtalyancadan farklılaşırlar, örneğin fonemik ünlü uzunluğunun olduğu bir evreden geçmiş, bazı ünsüz gelişimlerini yaşamış ve muhtemelen şimdi yok olmuş olan bir çift merkez yuvarlak ünlü geliştirmişlerdir.^[2] Eğer bu altgrup gerçkten varsa üç dil içerecektir: İsviçre'deki Romanşça ile İtalya'daki Ladince ve Furlanca. Toplam konuşur sayıları 660,000'dir, çoğunluğunu 500,000 civarı konuşuruyla Furlanca oluşturur.^[3]

Köken

Roma fethinden önce Alpler’in kuzeyi Keltçe, güneyi ise Retçe konuşulan bölgelerdi. Bölge, Augustus döneminde Roma İmparatorluğu’na katıldı. Reto-Romen dilleri, Orta Alpler’deki eyaletlerde konuşulan Latincenin bir lehçesi olarak ortaya çıktı.

Roma İmparatorluğu’nun sonuna gelindiğinde burada kesintisiz ve ayırt edilebilir bir Romen dilleri bölgesi bulunmaktaydı. Ancak bu bölge, kuzeyden gelen Almanca lehçelerinin ve güneyden ilerleyen Gallo-İtalik dillerin etkisiyle yüksek vadilerdeki izole alanlara parçalanarak bölündü.

Şarlman döneminde Reto-Romen dilleri çok daha geniş bir alanda konuşuluyordu; kuzeyde günümüz Glarus ve St. Gallen kantonlarına, kuzeybatıda Walen Gölü'ne, kuzeydoğuda ise Rüthi ve Alp Ren Vadisi’ne kadar uzanıyordu. Doğuda, günümüz Vorarlberg’inin bazı bölümleri ve Avusturya Tirol’ünün bazı kesimleri Latin dilleri konuşulan yerlerdi. O dönemde “Aşağı Raetia” olarak adlandırılan, günümüzde İsviçre’nin kuzeyinde kalan bölgeler 12. yüzyıla gelindiğinde Almanca konuşmaya başlamış,^[4] 15. yüzyılda ise St. Gallen’in Ren Vadisi ile Walen Gölü çevresi tamamen Almanca konuşur hale gelmişti.^[5]

Bu dil değişimi uzun ve aşamalı bir süreçti, daha büyük ve merkezi kasabalar önce Almancaya geçerken çevre bölgelerdeki yerleşimler Romanşçayı daha uzun süre korudular. Almancaya geçişin başlıca sebepleri Almanca konuşan yerel elitlerin etkisi ve kuzeyden gelen Almanca konuşan göçmenlerdi, alt sınıflar ve kırsal nüfus ise Romanşçayı daha uzun süre muhafaza etti.

İlgili diller

Bu dil ailesinin en yakın akrabaları, yakınındaki komşularıdır: Fransızca, Arpitanca, Oksitanca, Venedikçe, İstriotça ve Lombardca.^[6]

Latinleşme tarihleri benzer olduğu için bazı sözcükler İber-Romen dilleriyle ortaktır ancak bu durum Bartoli’nin alan dilbilimi teorisiyle de açıklanabilir. İber-Romen dilleri; aynı Balkan-Romen, Güney İtalyan ve Reto-Romen dilleri gibi çevresel alanlardayken Gallo-Romen ve İtalo-Romen dilleri merkezi bölgede yer alır. Reto-Romen dilleri, sınır bölgelerde var olmuş ancak sonradan kaybolmuş Moselle Latincesi ve Pannonia Latincesi gibi diğer Latin dilleriyle de bağlantılıdır.

Tarih ve sınıflandırma

Günümüzde Furlanca konuşulan bölgeler başlangıçta (muhtemelen İtalik olan) Venetçe ve Kelt dillerini konuşan topluluklara ev sahipliği yaparken Kuzeydoğu İtalya’da Ladince konuşulan bölgelerde ise başlangıçta bir Hint-Avrupa dili olmayan Retçe (Retik) konuşulmaktaydı. Ladince ve Romanşça, Raetia’nın fethi sırasında Roma askerleri tarafından konuşulan Halk Latincesinden gelmektedir.

Romanşça

9. yüzyılın ortalarına gelindiğinde Romanşça çok daha geniş bir bölgede konuşulmaktaydı. Fakat birçok Alman toprak sahibinin göç etmesiyle Romanşça, Kuzey İtalya genelinde yaygınlığını yitirdi. Romanşçadaki en eski edebi metin, Musso Savaşı’nı konu alan Chianzun dalla guerra dagl Chiaste da Müs’tür.

1803 yılına gelindiğinde nüfusunun yarısı Romanşça diğer yarısı Almanca konuşan Graubünden (Grisons) devleti İsviçre’nin bir parçası haline geldi. Resmi dili Almanca olan Graubünden’in merkezi yönetiminin güçlenmesi, Romanşça konuşan halk üzerinde baskı kurmaya başladı ve bu durum, birçok Romanşça konuşanının Almancaya geçiş yapmasıyla sonuçlandı. 20. yüzyılın gelişiyle birlikte bölgede turizm yükselişe geçti, bu da tarımsal odaklı ekonomiden uzaklaşılmasına ve Almancanın öğrenim açısından daha pratik bir dil haline gelmesine sebep oldu. Entelektüel çevrelerdeki pek çok kişi, Romanşçanın halkın zihinsel gelişimini engellediği düşüncesiyle bu durumu yerel nüfus için faydalı olarak değerlendirdi. Tanınmış bir rahip olan Heinrich Bansi’nin 1897 yılında da belirttiği üzere: “Bu bölgelerin ahlaki ve ekonomik gelişmesinin önündeki en büyük engel, halkın konuştuğu dil, Ladincedir.”^[7] Buna karşı olarak Romanşçanın hem İtalyanca hem de Almancanın bir karışımı olduğu, dolayısıyla Romanşça konuşanların bu iki yaygın dili de kısmen anlayabildikleri düşüncesi öne sürülmüştür.

19. yüzyılın ortalarına doğru Romanşça konuşan nüfusun azalmaya başlamasına rağmen bir tür yeniden canlanma dönemi ortaya çıktı. Bu süreç, 1885 yılında tüm Romanş bölgelerini bir araya getiren Società Retorumantscha adlı bir derneğin kurulmasıyla doruğa ulaştı. 1919 yılında ise tüm bölgesel Romanş topluluklarını kapsamak üzere Lia Rumantscha kuruldu. Ek olarak 19. yüzyılın ortalarından itibaren daha fazla okulda Romanşça öğretilmeye başlandı. 1860 yılında Romanşça, öğretmen okullarında bir ders olarak yer aldı ve 1880’de resmi olarak tanınan bir dil haline geldi.

Bu çabalara rağmen çevrede giderek daha fazla insanın Almanca konuşmaya başlaması üzerine Lia Rumantscha, 1940’lı yıllarda Romanşça konuşulan kreşler açtı. Bu girişim beklenen başarıyı sağlayamadı ve son okul 1979 yılında kapandı.

Furlanca

Furlancanın kökeni Roma dönemi Aquileia şehrine dayanır. MÖ 181'de Roma’yla temasından önce İtalya’nın kuzeydoğusundaki bu bölge; Ret (Raeti), İtalik ve Kelt kökenli topluluklardan oluşmaktaydı ve burada Retçe, Venetçe ya da Keltçenin bir türü konuşulmaktaydı. Halk Latincesinden Furlancaya dönüşüm MS 6. yüzyılda yaşandı.^{[kaynak belirtilmeli]} Furlancanın resmi olarak ilk kullanımı 13. yüzyıla kadar uzanırken 15. yüzyıla gelindiğinde nüfusun büyük bir kısmı bu dili konuşmaktaydı. Ancak soylu sınıflar Latince veya Almanca kullanmaya devam ettiler. 1420 yılında Friuli bölgesi Venedik yönetimi altına girdi ve Venedikçe baskın dil haline geldi. Venedikçe ve İtalyancanın etkisi arttıkça Furlanca gerilemeye başladı.^[8] Günümüzde bu gerilemeyi hızlandıran unsurlardan biri de yükseköğretimde Furlanca dilinin öğretilmesinin giderek azalmasıdır.

Bu gerilemeye bir istisna, 20. yüzyılın ortalarında yaşanan yıkıcı bir depremin ardından görüldü. Felaketin sonrasında halk yerel Furlanca dilinde iletişim kurarak teselli buldu ve bu durum dile olan ilgiyi yeniden canlandırdı. Ayrıca dilin izleri bölgenin coğrafyasında da hala görülmektedir. Birçok yerleşim yeri ve coğrafi unsur (dağlar, ormanlar, hayvanlar, bitkiler) bugün hala varlığını sürdüren Keltçe adlar taşımaktadır.

Ladince

Ladince, başlangıçta İtalya’nın kuzeyindeki Alpler bölgesinde konuşulan bir Halk Latincesi varyantıydı. 6. yüzyıldan itibaren Bavyeraca ve Gallo-İtalik dillerinin yayılmasıyla Ladincenin kullanım alanı daralmaya başladı ve yalnızca izole dağlık bölgelerde varlığını sürdürebildi. Orta Çağ’ın başlarında Ladin bölgesi, Habsburg Hanedanı ile Venedik Cumhuriyeti’nin egemenliği altına girdi. Bu iki etkinin sonucunda bölgede Almanlaşma süreci yaşandı.

I. Dünya Savaşı’nın sonunda İtalya, Ladince konuşulan bölgeyi topraklarına kattı. 20. yüzyıldaki milliyetçi akımların etkisiyle Ladince birçok İtalyan tarafından bir İtalyanca lehçesi olarak değerlendirildi. Benito Mussolini döneminde yürütülen İtalyanlaştırma politikası, Ladince konuşan nüfusun daha da azalmasına yol açtı. Ladince konuşan sayısının az olmasına karşın 1972 yılında İtalyan hükumeti Ladinceye ikincil resmî dil statüsü tanıdı.

Coğrafi dağılım

Romanşça

İsviçre'nin Graubünden kantonunda konuşulmaktadır. 2019 yılında ana dili olarak konuşan kişi sayısı 40,074'tü.^[9]

Furlanca

İtalya'da çoğunlukla Udine ve Pordenone illerinde konuşulmaktadır. 2014 yılında düzenli konuşan kişi sayısı 420,000 olarak ölçülmüştür.^[10]

Ladince

İtalya'nın kuzeydoğusunda, Trentino-Alto Adige'de ve Veneto'daki Belluno ilinde yaklaşık 41,000 kişi tarafından konuşulmaktadır. ^{[11][12][13] [14]}

Resmi statü

Romanşça

1848 tarihli ilk İsviçre Anayasası ve 1872’deki revizyonu, Romanş dilinden hiç bahsetmemekteydi ancak ilk revizyondan sonra anayasa iki farklı Romanş lehçesine çevrildi. 1938 yılında Romanşça, “ulusal dil” statüsü kazandı ancak “ulusal” ve “resmi” diller arasında bir ayrım yapıldı. Ulusal diller daha çok sembolik bir anlam taşırken resmi diller (Fransızca, Almanca ve İtalyanca) devlet tarafından resmi işlemlerde kullanılmaktaydı. Resmi yerine ulusal dil olmanın önemli dezavantajlarından biri, ebeveynlerin çocuklarının adlarını yalnızca resmi dillerden birinde kaydettirmek zorunda olmalarıydı.

1996 yılına gelindiğinde Romanşça; Fransızca, Almanca ve İtalyancanın yanında resmi dil olarak tanındı. Günümüzde Reto-Romanşça dili, Romanş halkıyla yapılan resmi yazışmalarda kullanılan standart dil olarak kabul edilmektedir.

Şu anda Graübünden Kantonu, Romanşçanın resmi dil olduğu tek bölgedir. Bu durum, vatandaşların yerel yönetimden Romanşça dilinde resmi belgeler talep edebilmesine olanak sağlamaktadır.

Furlanca

Friuli özerk bölgesinin resmi dillerinden biridir ve yasal koruma altındadır. Bölgedeki tüm eğitim kademelerinde kullanılmakta olup günlük konuşmalarda halen daha popüler seviyededir.

Ladince

Ladince, hem il hem de ulusal düzeyde İtalya yasaları tarafından tanınmaktadır. 1990’ların başında İtalya, Ladince gibi azınlık dillerini korumayı ve teşvik etmeyi amaçlayan Avrupa Bölgesel Diller ve Azınlık Dillerini Koruma Antlaşması’nı imzalamıştır.

Lehçeler

Romanşça

• Sursilvan
  • Tuatschin
• Putèr
• Vallader
• Surmiran
• Sutsilvan

Furlanca

• Merkez Furlanca, Udine ilinde konuşulmaktadır.
• Kuzey Furlanca, Carnia'da konuşulmaktadır.
• Güneydoğu Furlanca, Isonzo Nehri boyunca konuşulmaktadır.
• Batı Furlanca, Pordenone ilinde konuşulmaktadır.

Ladince

• Adige (Athesis) Sella grubu, Güney Tirol'de konuşulmaktadır.
• Trentino Sella grubu, Fassa Vadisi'nde konuşulmaktadır.
• Agordino Sella grubu, çoğunlukla Livinallongo del Col di Lana ve Cole Santa Lucia'da konuşulmaktadır.
• Ampezzo grubu, Cortina d'Ampezzo'da konuşulmaktadır.
• Cadorino grubu, Cadore ve Cornelico'da konuşulmaktadır.
• Nones ve Solandro grubu; Batı Trentino, Val di Non, Val di Sole, Val di Peio, Val di Rabbi ve Val Rendena'da konuşulmaktadır.

Çeşitlilikler

Orta Çağ'da Reto-Romen dillerinin konuşulduğu bölge İsviçre'den Jülyen Alpleri'ne kadar uzanıyordu.

Reto-Romen dilleri aşağıdaki çeşitliliklere ayrılabilir:^[15]

• Romanşça: İsviçre'deki dört ulusal dilden biridir ancak kullanımı Graubünden (Romanşça Grischun) Kantonu'yla sınırlıdır. Aşağıdaki lehçelerden oluşmaktadır:
  • Sursilvan
    • Tuatschin
  • Putèr (Engadin Vadisi)
  • Vallader (Engadin Vadisi)
  • Surmiran
  • Sutsilvan
  • Rumantsch Grischun: Standart yazılı dildir, İsviçreli dilbilimci Heinrich Schmid tarafından 1982'de oluşturulmuştur.
• Ladince:
  • Dolomit Ladincesi: İtalya'da Trentino, Güney Tirol ve Belluno'da konuşulmaktadır.
• Furlanca: İtalya'nın Friuli bölgesinde konuşulmaktadır.

Temel sözlüksel ögelere dayanan bir filogenetik sınıflandırma,^[16] İsviçre’de konuşulan Romanşça ile İtalya’da konuşulan Ladince arasında birincil bir ayrım olduğunu göstermektedir. İkincil bir ayrım ise, İsviçre’deki Romanşça lehçeleri arasında Engadin kolunu diğer Romanşça çeşitliliklerinden ayırır. İtalya’da ise Dolomit Dağları’nın oluşturduğu doğal sınır, Ladince dilini kuzey ve güney kollarına ayırmış; Furlanca dili ise güney koluna en yakın grup olarak sınıflandırılmıştır.

Bu çalışmada, Reto-Romen dillerinin yeniden oluşturulmuş ortak atalarından ayrışma oranı ortalama %7 olarak hesaplanmıştır. Bu oran, Romen dillerinde bin yılda %14’lük glottokronolojik değişim oranı doğru kabul edilirse yaklaşık 500 yıllık bir ayrışma süresine karşılık gelir. Ancak Alpler bölgesinden günümüze ulaşan Latin dillerindeki en eski metin, bundan biraz daha eski olup MS 1200 yılına tarihlenmektedir.^[17]

Gramer

Romanşçada dilbilgisel işlevler isim çekiminden ziyade kelime sırasıyla gösterilmektedir. Ayrıca çoğu diğer Latin diline benzer şekilde iki dilbigisel cinsiyet bulunur ve -s çoğul eki olarak kullanılır.

İtalyanca ve İspanyolcaya benzer şekilde Furlancadaki çoğu isim cinsiyete göre değişen bir ünlüyle bitmektedir; bu ünlü, dişil isimler için -e iken eril isimler için -i'dir.

Bu dillerdeki yaygın kelime sıralaması özne-fiil-nesne'dir ancak fiilin özneden sonra geldiği durumlar da olmaktadır.

Söz varlığı

Romanşçadaki çoğu yer adı, Roma temasından önceye, Retçe ve Keltçe kökenlere dayanır. Furlancada da aynı şekilde birçok Retçe, Venetçe veya Keltçe kökenli yer adı ve ayrıca bitki adı bulunmaktadır.

Ayrıca bakınız

• Retçe, şu anda Reto-Romen dillerinin olduğu yerde konuşulmuş ve onlarla alakalı olmayan antik bir dil.
• Batı Latin dilleri