İncili Çavuş

İncili Çavuş, Türk mizah kültüründe toplumsal ve siyasî eleştirinin temsilcisi olmuş zeki ve hazırcevap bir Osmanlı devlet adamı kimliğindeki fıkra tipidir.

Türk halk edebiyatında fıkra türünün Nasreddin Hoca’dan sonra en önemli temsilcilerinden biri olarak kabul edilir.^[1] Kişiliği ve yaşamı etrafında şekillenen fıkra metinlerinde, yaşadığı dönemin İstanbul’u canlı bir şekilde tasvir edilmiş, toplumsal yaşam ve devletler arası ikili ilişkileri eleştirel bir bakış açısıyla ortaya konmuştur.^[2]

Kimliği

İncili Çavuş fıkralarının kahramanı olan İncili Çavuş'un gerçekte kim olduğu hakkında bilinenler sınırlıdır. Asıl adının Mehmed veya Mustafa olduğu sanılır.^{[3] [note 1]} Doğum yerinin neresi olduğu kesin olarak bilinmez Kayseri'nin Tomarza ilçesi, Diyarbakır'ın İrincil köyü^{[note 2]} Adapazarı'nın Karasu ilçesi, Sivas, Artvin'de doğduğuna dair söylentiler vardır.^[2][3]

Doğduğu yerden İstanbul'a gelmiş, iyi bir eğitim görmüş ve Osmanlı saray çevresinde hizmet etmiştir. İncili Çavuş fıkralarında Osmanlı padişahlarından Kanuni, III. Murad, III. Mehmed, IV. Murad, I. Ahmet dönemin padişahı olarak anlatılır.^[1]

Tarihçi Naima'ya göre İncili Çavuş, I. Ahmed ve IV. Murad devrirlerinde İran'a elçi olarak gönderilen Mustafa Çavuş'tur.^[3] Mustafa Çavuş, IV. Murad'ın saltanatının başında Bağdat'ın işgali dolayısıyla gerginleşen Türk-İran ilişkilerini yumuşatmak üzere Şah I. Abbas ile müzakereci olarak karşı karşıya gelmiş; müzakereler esnasında zekası ve açıkgözlülüğüyle şahı ikna ederek Osmanlılar lehine barış yapılmasını sağlamıştı.

İncili lakabı

İncili lakabının nereden geldiği ille ilgili olarak çeşitli söylentiler bulunmaktadır. Bir söylentiye göre, Diyarbakır’ın İncirin köyünden olması sebebiyle kendisine İncili olarak hitap edilmekte idi.^[2] Bir ok yarışmasındaki başarısı üzerine padişahın kendisine çavuşluk rütbesi verip kavuğuna da bir inci taktığı için; ya da bıyıklarına inci takarak eğitime çıktığı için "İncili" lakabını aldığı şekilinde söylentiler vardır.^[6]

Abdülbaki Gölpınarlı, İncili Çavuş tarafından şeyhülislama hitaben yazılmış bir Arapça, bir de Türkçe olmak üzere iki risalesinin Kayseri'de bulunduğu 1933-34 yılında eline geçtiğini ve bu risalelerde Muhammed'in adının, İncil'de geçtiğinin bildirildiğini yazmış ve ncili lakabının bu nedenle verilmiş olabileceğine dair çıkarımda bulunmuştur.

Fıkralarının genel özellikleri

İncili Çavuş fıkralarının mihverini genel olarak sarayda ve saray çevresinde bulunan çok renkli tiplerden oluşan insanlar, bu insanların toplum hayatındaki tutum ve davranışları meydana getirmektedir. Onu diğer musahiplerinden ayıran ve fıkralarıyla yaşamasını sağlayan en önemli husus bu fıkralarda sosyal ve insani değerlerin yer almasıdır. Böylece halk, İncili Çavuş'u saray ve çevresini eleştirmek ve gülünç hale getirmek için iyi bir temsilci olarak benimsemiş, bu çevre hakkındaki duygu ve düşüncelerini ifade etmede onu bir aracı haline getirmiştir. İncili Çavuş, padişahın yakını olarak, gördüğü her aksaklığı alaya almış hatta zaman zaman padişah bile onun güldürücü ve iğneleyici sözlerine hedef olmuştur. İncili Çavuş'un kalıcılığını sağlayan da halkın onu benimseme ve sahiplenme duygusudur.

İncili Çavuş'un bürokrat kimliği, fıkralarına belirleyici bir şekilde renk vererek onu diğer mizah karakterlerinden ayıran özelliğidir.

Genel olarak fıkralarda ayrıntı yerine bir-iki cümlelik çarpıcı nükteler bulunmasına karşılık İncili Çavuş fıkralarında bu özelliğin görülmemesi, bunların meddah geleneği doğrultusunda bir gelişme izleyerek günümüze ulaşmasında kaynaklanmış olmalıdır. Gerçekten de 19. yüzyıl meddahlarının en çok söyledikleri hikâyeler arasında İncili Çavuş fıkralarının yer aldığı bilinmektedir. Bundan dolayı bazı araştırmacılar İncili Çavuş'u meddah olarak kabul etmektedir.^[6]

Kültüre etkileri

Festivaller

İncili Çavuş'un hatırasını yaşatmak amacıyla, Kayseri'nin Tomarza ilçesinin İncili Köyü'nde 1993 yılından beri her yıl hemşehrileri tarafından kültür sanat festivali düzenlenmektedir. Tomarzalılar, İncili Çavuş'a duydukları sevgi nedeniyle doğduğu köy olduğu düşünülen Travşın'ın adını İncili olarak değiştirmişlerdir. Bu şenliğin bir amacı da İncili Çavuş'u tüm dünyaya tanıtmaktır.^[7]

Filmler

Yönetmenliğini Semih Evin'in yaptığı 1951 tarihli filmde İncili, müzikal bir komedi içerisinde, İsmail Hakkı Dümbüllü tarafından;^[8] 1968 yılında yönetmenliğini Nişan Hançer'in yaptığı filmdeyse Saadettin Erbil tarafından canlandırılmıştır.^[9] ...

Notlar

1. İncili Çavuş'un asıl adının Firuz Ağa olduğu ve Istanbul'daki Firuzağa Camii'nin banisi odlduğu da rivayet edilmiştr^[4][5]
2. Günümüze gelememiş bir köydür. Bugün Silvan yolu üzerinde, Diyarbakır Huzurevi’nin bulunduğu bilinir.