Ardeşen

Ardeşen (Lazca: Art̆aşeni / არტაშენი), Rize iline bağlı bir ilçe ve bu ilçenin idari merkezidir.

Ardeşen
İlçe
Eski belediye logosu
Türkiye'de yeri
İlçe sınırları haritası
Ülke	Türkiye
İl	Rize
Coğrafi bölge	Karadeniz Bölgesi
İdare
• Kaymakam	Ferhat ALTAY[1]
• Belediye başkanı	Enver Atagün (CHP)[2]
Yüzölçümü
• Toplam	743 km²
Rakım	10 m
Nüfus  (2018)
• Toplam	41.084
• Kır	11,818
• Şehir	30.577
Zaman dilimi	UTC+03.00 (TSİ)
Posta kodu	53400
İl alan kodu	464
İl plaka kodu	53
Resmî site www.ardesen.gov.tr www.ardesen.bel.tr

Tarih

Ardeşen'in eski adı Artaşeni'dir.^[3][4] Artaşeni (არტაშენი / ართაშენი) adı, "arta" (არტა / ართა) ve "şeni" (შენი) kelimelerinden oluşur. "Şeni" kelimesi Gürcücede ev, yerleşim anlamına gelir.^[5] Artaşeni'deki ilk kelime ise, Zerdüşti dininde Ahura Mazda'nın tezahürlerinden (Ameşa Spenta) biri olan Arta olabilir.^[6] Bu durumda Artaşeni, "Arta'nın evi" gibi bir anlama gelir. Artaşeni Türkçeye Ardeşen olarak girmiştir. Nitekim 1835 tarihli Osmanlı nüfus defteri ile 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesi ve 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Ardeşen (آردەشین) olarak geçer.^[7][8][9]

Eskiden köy statüsüne sahip olan Artaşeni'nin bulunduğu Lazeti bölgesi, Antik Çağ'da Kolheti Krallığı'nın sınırları içinde bulunuyordu. Osmanlılar, Trabzon İmparatorluğu'nu 1461'de ortadan kaldırdıktan sonra, 1547 yılında bu bölgeyi de tamamen ele geçirmiştir.^[10] Artaşeni Kilisesi de bu dönemden kalmıştır. Bu yerleşim, 1876 tarihli Trabzon Vilayeti salnamesine göre, Trabzon Vilayeti'nin Lazistan sancağının Atina kazasına bağlıydı. Nüfusu 42 hanede yaşayan 110 kişiden oluşuyordu. Ancak bu sayının sadece erkek nüfusundan ibaret olması ihtimali de vardır. Köyde vergiye tabi hayvan varlığı olarak 85 inek ve 15 öküz kaydedilmiştir.^[11]

Kültür tarihçisi Nikolay Marr, 1910 yılında Lazistan bölgesine yaptığı araştırma gezisinde köyün adını "Artaşeni" şeklinde yazmıştır. Marr, Atina kazasında 69 köy bulunduğunu, bunlardan 64'ünde Lazca konuşulduğunu yazmıştır. Artaşeni de Lazcanın konuşulduğu köylerden biriydi.^[12]

Artaşeni köyü, Birinci Dünya Savaşı'nda Rusların eline geçmiştir. Gürcü dilbilimci İoseb Kipşidze, Rus idaresi sırasında, 1917 yılında Lazistan bölgesindeki araştırma gezisinde köyün adını Artaşeni (ართაშენი) şeklinde yazmıştır. Kipşidze Artaşeni adıyla hem bir bölgeden hem de bir köyden söz etmiştir. Kipşidze'nin verdiği bilgiye göre bu sırada Artaşeni köyünde 68 hanede 283 kişi yaşıyordu. On yedi hane de köyü terk etmişti. Artaşeni bölgesinde ise 25 köy bulunuyordu. Bölgenin nüfusu 2.370 hanede yaşayan 12.250 kişiden oluşuyordu. 150 hane ise savaş sırasında bölgeyi terk etmişti.^[13]

Artaşeni köyü, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde, Rize vilayetinin Atina kazasının Ardeşen nahiyesinin köylerinden biriydi. Ardeşen nahiyesi 26 köyden oluşuyordu.^[9] 1935 genel nüfus sayımında, Rize ve Artvin vilayetlerinin birleştirilmesiyle kurulmuş olan Çoruh vilayeti içinde aynı idari konuma sahipti ve nüfusu 654 kişiden oluşuyordu. Bu tarihte Atina kazasının adı Pazar olarak değiştirilmişti ve Ardeşen nahiyesi Pazar kazasına bağlıydı.^[14]

Ardeşen, bir nahiye ve nahiye merkezi olarak Pazar kazasına bağlıyken, 1 Mart 1953'te ilçe ve ilçe merkezi haline gelmiştir. Nitekim 1955 genel nüfus sayımında Ardeşen kazası, merkez nahiye ile Çamlıca nahiyelerinden oluşuyordu. 1965 gelen nüfus sayımında Ardeşen kasabasının nüfusu 5.488 kişiden oluşuyor ve bu nüfus içine 2.522 kişi okuma yazma biliyordu. Ardeşen ilçesinde ise 22.864 kişi yaşıyordu ve bu nüfus içinde 8.405 kişi okuryazardı.^[15]

Ardeşen ilçesinde tarihî eser olarak cami, kilise, kemer köprü ve ev örnekleri bulunmaktadır. Ayrıca Seslikaya Köyü'nde bulunan Hasan Dede (Efendi) Türbesi de (1890) önemli tarihî eserlerdendir.^[16]

Coğrafya

Rize il merkezine 45 km mesafede yer alır. 743 km² yüz ölçümüne sahip ilçe, 1 belde, 42 köy ve yedisi Tunca Beldesi'ne bağlı 28 mahalleden oluşmaktadır. Doğusunda Fındıklı, batısında Pazar, güneyinde Altıparmak Dağları ve kuzeyinde Karadeniz ile çevrilmiş olup, kıyı uzunluğu 10 km'dir.

Genel olarak ılıman, dört mevsim yağışlı bir iklime sahip olan ilçenin ortalama sıcaklığı 15 derece civarındadır. İç kısımlarına gidildikçe iklimi biraz daha sertleşmektedir.

Ardeşen'in sarp ve engebeli arazisinin neredeyse dörtte biri ormanlık alandır. %10 civarındaki tarıma elverişli arazisinde yetiştirilen başlıca tarım ürünü çaydır. Çay dışında yetişen fındık, kivi, mısır gibi ürünler çoğunlukla ilçe içerisinde tüketilmektedir. İlçede yapılan hayvancılığın da bu faaliyetle uğraşan ailelerin ihtiyacına yönelik olduğu söylenebilir.

İlçede süregelen silah üretimini yasal bir çerçeveye oturtmak amacıyla 1993 yılında kurulan ASİLSAN, Türkiye'nin ilk özel silah fabrikası olma özelliği taşımaktadır. İlçede ayrıca 1958 yılında kurulmuş bir kereste fabrikası bulunmaktaydı.^[17]

En büyük akarsuyu olan Fırtına Deresi'nde, elverişli pek çok parkur bulunduğundan rafting yapılabilmektedir. Tabrika Yaylası'nın da içinde olduğu çok sayıda yaylası bulunmaktadır.^[18]

Nüfus

Ardeşen'de bulunan Ardeşen Kilisesi'nin kalıntıları

Ardeşen'de bulunan Işıklı Camii.

Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi'nin 2019 verilerine göre ilçe merkez nüfusu bakımından Rize'nin, merkez ve Çayeli ilçesinin ardından 3. en kalabalık ilçesidir. İlçede yaşayan etnik gruplardan bahsederken ilçe nüfusunun çoğunluğunu oluşturan Lazların dışında Hemşinlilerden de bahsetmek gerekir.

Yıl	Toplam	Şehir	Kır
1955[19]	27.307	4.035	23.272
1960[20][a]	20.771	4.558	16.213
1965[21]	22.864	5.488	17.376
1970[22]	26.463	6.550	19.913
1975[23]	29.721	7.980	21.741
1980[24]	31.996	9.582	22.414
1985[25]	36.308	13.403	22.905
1990[26]	39.761	17.340	22.421
2000[27]	58.499	45.392	13.107
2007[28]	38.524	26.762	11.762
2008[29]	39.001	24.965	14.036
2009[30]	39.417	27.330	12.087
2010[31]	39.660	26.836	12.824
2011[32]	40.700	28.618	12.082
2012[33]	40.341	28.113	12.228
2013[34]	40.109	25.895	14.214
2014[35]	40.478	26.813	13.665
2015[36]	40.278	27.463	12.815
2016[36]	40.669	28.171	12.498
2017[36]	40.640	27.925	12.715
2018[36]	41.084	25.436	15.648
2019[36]	41.106	29.484	11.622
2020[36]	42.395	30.577	11.818

İklim

Ardeşen'de okyanusal iklim (Köppen: Cfb) görülmektedir.

Ardeşen iklimi
Aylar	Oca	Şub	Mar	Nis	May	Haz	Tem	Ağu	Eyl	Eki	Kas	Ara	Yıl
Ortalama sıcaklık (°C)	6,6	6,9	8,1	11,9	15,5	19,4	21,7	21,8	19,4	15,6	12,1	8,5	14,0
Ortalama yağış (mm)	194	142	118	85	79	140	121	156	200	249	217	224	160,4
Kaynak: Climate-Data.org[37]

Eğitim ve sağlık

İlçede Milli Eğitim Bakanlığı'na bağlı 1 halk eğitim merkezi, 1 öğretmen evi ve akşam sanat okulu, 1 mesleki ve teknik eğitim merkezi, 2 anaokulu, 10 ilkokul, 7 ortaokul, 8 lise bulunmaktadır. Ayrıca Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi'nin Turizm Fakültesi'yle Meslek Yüksekokulu'nun bulunduğu bir yerleşkesi bulunmaktadır.

Özel sağlık merkezleri dışında üç adet aile sağlığı merkezi bulunan ilçede vatandaşlar, Ardeşen ve Pazar'da bulunan devlet hastanelerinin birleştirilmesiyle 2011 yılında hizmete giren Kaçkar Devlet Hastanesi'nden de sağlık hizmeti almaktadır.

Politika

Yerel seçimler

Ardeşen Belediye Başkanları ve Partileri[38]
Dönem	Belediye Başkanı
1953-1961	Muhammet Kabaoğlu (AP)
1961-1964	Niyazi Akay (CHP)
1964-1973	Muhammet Kabaoğlu (AP)
1973-1980	Nazmi Alçın (CHP)
1981-1986	Lütfü Alemdar (SODEP)
1986-1989	Avni Kabaoğlu (ANAP)
1989-1994	Nazmi Alçın (SHP)
1994-2002	İmdat Sütlüoğlu (RP, FP)
2002-2014	Mümtaz Sinan (AKP)
2014-2019	Hakan Gültekin (AKP)
2019-2024	Avni Kahya (AKP)
2024-	Enver Atagün (CHP)

Notlar

1. Çamlıhemşin ilçesinin kurulması ile nüfus azalmıştır.