Codex Cumanicus

Codex Cumanicus (Kodeks Kumanikus), Karadeniz’in kuzeyindeki Kıpçak Türkleri (Kumanlar), İtalyanlar ve Almanlar tarafından 14. yüzyılda derlenmiş iki bölümlük bir eserdir.^[1] Kumanlar arasında Hristiyanlığı yaymaya yönelik Katolik misyonerler tarafından “Codex Cumanicus” isminde Türk dilinde bir rehber ve ilmihal olarak geliştirilmiştir.

Codex Cumanicus
Marciana Millî Kütüphanesi
Codex Cumanicus'tan, üzerinde papağan çizimi olan bir sayfa.
Tür	Sözlük, folklor
Tarih	13. yüzyıl – 14. yüzyıl
Dil(ler)	Kuman Türkçesi, Farsça, Almanca, İtalyanca ve Latince
Derleyen	İtalyan ve Alman misyonerler
Konu(lar)	Kuman Türkçesinden örnek metinler, deyimler, atasözleri, bilmeceler, tekerlemeler vb.

Sözlük-metinler derlemesi olarak sayılabilecek eserin adı Latincedir ve Kuman Kitabı olarak Türkçeye çevrilebilir. Doğrudan Karadeniz bozkırlarının Kıpçakları (Polovtsy, Kumanlar) ve özellikle Kırım yarımadası ile ilgili olan Kodeks Kumanikus, Kırım'da oluşturulmuştur. Kıpçak ve Oğuz lehçelerinin tarihi için büyük önem taşıyan Kırım-Tatar dilinin en eski anıtı olarak kabul edilmektedir.

El yazması

El yazması özgün örnek İtalya-Venedik Marciana Millî Kütüphanesi,^[2] "Biblioteca Divi Marci – Biblioteca Nazionale di S. Marco – Biblioteca ad templum Divi Marci Venetiarum, Venezia, Mss. latini, Fondo antico, Collocazione 1597, Codex DXLIX / № 549" sayı ile saklanmaktadır.

Kuman (Kıpçak) Kitabı, birçok kişi tarafından yazılmış parçaların bir araya getirilmesi suretiyle oluşmuş bir çalışmadır. Günümüzdeki hâlini alması 14. yüzyıl başından aynı yüzyılın ortalarına kadar zaman almıştır.^[3]

Bölümler

İtalyan bölümü

İtalyan bölümü 55 yapraktır (110 sayfa) ve iki sözlük listesinden oluşur. Sözlükler Latince-Farsça-Kıpçakçadır. İlk liste alfabetik, ikinci liste tematiktir.^[1] İlk sayfasında 11 Temmuz 1303 tarihi yer alır.^[4]

Eserin İtalyanca Kodeks (İtalyan Kitabı) denen ilk 110 sayfalık bölümü Latin alfabesine göre dizilmiş 1560 sözcük içeren, Latince-Farsça-Kıpçakça sözlükle başlar. Ardından sözcüklerin anlamlarına göre öbeklere ayrıldığı 1220 sözcük içeren ikinci bir sözlük yer alır. Buradaki 2680 sözcükten 200'ünün Farsça ve Kıpçakça karşılıkları verilmemiştir.

Alman Bölümü

Alman bölümü 27 yapraktır (54 sayfa). İki karışık sözlük listesi ve bazı metinlerden oluşur. Birinci liste Kıpçakça-Almanca, ikinci liste Kıpçakça-Latince sözlüktür.^[1]

Bu dizinlerde bazı sözcüklere örnek cümleler de mevcuttur. Ardından Kıpçakçaya çevrilmiş dualar, ilahiler, 47 Kıpçak bilmecesi ve Kıpçakça eklere ilişkin bazı dil bilgisi kuralları yer alır.

Örnek

Kodeks'te yer alan Gerçek Dua:

Kuman Türkçesi	Atamız kim köktäsiñ. Alğışlı bolsun seniñ atıñ, kelsin seniñ xanlığıñ, bolsun seniñ tilemekiñ — neçik kim köktä, alay [da] yerdä. Kündeki ötmäkimizni bizgä bugün bergil. Dağı yazuqlarımıznı bizgä boşatqıl — neçik biz boşatırbız bizgä yaman etkenlergä. Dağı yekniñ sınamaqına bizni quvurmağıl. Basa barça yamandan bizni qutxarğıl. Amen!
Modern Türkçe	Atamız ki göktesin. Alkışlı olsun senin adın, gelsin senin hanlığın, olsun senin dileğin – nasıl ki gökte, öyle (de) yerde. Gündelik ekmeğimizi bize bugün ver. Dahi yazıklarımızı (günahlarımızı) bize bağışla– nice biz bağışlarız bize yaman (kötülük) edenleri. Dahi şeytanın sınamasına bizi koydurma. Tüm yamandan (kötülükten) bizi kurtar. Amin!
Kırım Tatar Türkçesi	Atamız kim köktesiñ. Alğışlı olsun seniñ adıñ, kelsin seniñ hanlığıñ, olsun seniñ tilegeniñ — nasıl kökte, öyle [de] yerde. Kündeki ötmegimizni bizge bugün ber. Daa yazıqlarımıznı (suçlarımıznı) bizge boşat (bağışla) — nasıl biz boşatamız (bağışlaymız) bizge yaman etkenlerge. Daa şeytannıñ sınağanına bizni qoyurma. Episi yamandan bizni qurtar. Amin!