Eski Uygur Türkçesi

Eski Uygurca veya Eski Uygur Türkçesi, 9. yüzyıl ila 14. yüzyıl aralığında çeşitli devletlerde konuşulmuş ve yazılmış olan, Türki diller ailesinin Sibirya koluna mensup bir dil. Eski Türkçenin Göktürkçeden sonraki ikinci bölümünü oluşturmuştur.

Eski Uygur Türkçesi
Eski Uygurca
Bölge	Hami, Turfan, Kansu
Ölü dil	14. yüzyıl
Dil ailesi	Türki diller Şaz Türkçesi Sibirya kolu Eski Uygur Türkçesi
Yazı sistemi	Orhun alfabesi,[1] Eski Uygur alfabesi
Dil kodları
ISO 639-3	oui

Dil, isim benzerliğine karşın, günümüzde Türk dillerinin Çağatay grubuna ait modern Uygurca'nın atası değildir ve bu modern dilin Karahanlılar'ın konuştuğu dilden türediği düşünülmektedir.^[2] Ancak Kansu'da konuşulan Batı Yugurca'nın Eski Uygurca'dan türediğine inanılmaktadır.

Tarih

Dönem

Bu dönemde Türk halkları birçok kültür ile etkileşim içine girmişlerdir. Bu durum dilin yapısında da kendisini göstermiştir. Yine bu dönemde, değişik kültürlerle etkileşimle birlikte, dilde ilk kez yabancı kaynaklı sözcükler girmeye başlamıştır.^{[kaynak belirtilmeli]} Sanskritçe, Soğdça, Toharca, Çince sözcükler bunlardan bazılarıdır.^[3]

Dil özellikleri

Uygurlardan kalan eserler dört gruba ayrılarak incelenebilir:^[4]

1. Manici çevreye ait metinler.
2. Burkancı (Budist) çevreye ait metinler.
3. Hristiyan çevreye ait metinler (İncil çevirileri).^[5][6]
4. Müslüman çevreye ait metinler.

Eski Türkçenin gramerini yazmış olan Annemarie von Gabain, Uygur metinlerini y ve n ağzı olmak üzere iki ana ağız grubuna ayırır. KökTürkçedeki ń sesini n'ye çeviren metinler n ağzını, y'ye çeviren metinler y ağzını oluştururlar. Eski Uygur Türkçesi dönemi, yazı dili olarak Göktürkçeye dayanan, onun devamı olan bir dönemdir. Başka bir deyişle GökTürkçe ile Uygurca aynı yazı dilinin iki koludur. Eski Uygur Türkçesinde görülen az sayıdaki ses ve biçim farklılıklarından bir kısmı ağız farkından, bir kısmı da zaman farkından kaynaklanmaktadır. GökTürkçe ve Uygurca arasındaki asıl önemli fark, söz varlığında ortaya çıkar. GökTürkçenin söz varlığında Türkçe kökenli sözcükler egemendir; Çince veya Soğdakçadan girmiş olan alıntı sözcükler çok azdır. Göktürk metinlerinde bozkır yaşayışı, savaşçılık ve devlet düzeniyle ilgili sözcükler ağırlıktadır. Uygur metinlerinde ise Maniheizm ve Burkancılıkla ilgili sözcükler egemendir. Bunlar da Sanskritçe, Çince ve Soğdakçadan alınmıştır. Çok defa da kavramlara Türkçe karşılıklar bulunmuştur. Temel söz varlığı ise her iki dönem metinlerinde aynıdır.^[4]

KökTürkçede sadece kişi, konçuy gibi insanla ilgili sözcüklerde kullanılan +lAr çokluk eki, Eski Uygurcada her türlü isim, zamir ve sıfatta kullanılabilen, genel çokluk eki biçimine evrilmiştir ve çokluk eki uyumuna uygundur.^[7]

Söz varlığı

Morris Swadesh'in 100 temel sözcüğünün Uygurcadaki karşılıklarından bazıları şöyledir:^[4]

• ad: ad/at
• ağaç: ıgaç/sögüt
• balık: balık
• diş: tiş
• erkek: er/erkek
• vermek: birmek

Ahmet Caferoğlu'nun, Eski Uygur Türkçesi sözlüğünde^[3],günümüz Türkçe karşılıklarını da verdiği bazı sözcükler şunlardır:

• töpü: tepe
• til: dil
• yastuk: yastık
• köl : göl
• bilig : bilgi^[3]

Alfabe

Orhun alfabesi

Ana madde: Orhun alfabesi

GökTürkçe gibi, ilk yıllarında Orhun alfabesi ile kayda alınmıştır.

Bu alfabede 38 harf vardır. Bunlardan dördü ünlü, otuz dördü de ünsüzdür. Üç tane de harf bileşiği vardır: lt, nç ve nt.

Göktürk (Orhun) Alfabesi

Kullanım			Göstergeler		Latin harf çevirisi (transliterasyon) ve IPA çevriyazısı (transkripsiyon)
Ünlüler					A, E		/a/, /e/
					I, İ		/ɯ/, /i/, /j/
					O, U		/u/, /o/, /w/
					Ö, Ü		/ø/, /y/, /w/
Ünsüzler	Ünlü Uyumu	(¹) — Kalın, (²) — İnce ünlüler ile			B¹ (ab)	/b/	B² (eb)	/b/
					D¹ (ad)	/d/	D² (ed)	/d/
					G¹ (ag)	/g/	G² (eg)	/g/
					L¹ (al)	/l/	L² (el)	/l/
					N¹ (an)	/n/	N² (en)	/n/
					R¹ (ar)	/r/	R² (er)	/r/
					S¹ (as)	/s/	S² (es)	/s/
					T¹ (at)	/t/	T² (et)	/t/
					Y¹ (ay)	/j/	Y² (ey)	/j/
		Sadece (¹) — /q/ Sadece (²) — /k/			K (ak)	/q/	K (ek)	/k/
		Tüm ünlüler ile			-Ç		/ʧ/
					-M		/m/
					-P		/p/
					-Ş		/ʃ/
					-Z		/z/
					-NG (eñ)		/ŋ/
	Birleşik Sesler	+ Ünlü			İÇ, Çİ, Ç		/iʧ/, /ʧi/, /ʧ/
					IK, KI, K		/ɯq/, /qɯ/, /q/
					OK, KO, UK, KU, K	/oq/, /qo/, /uq/, /qu/, /q/	ÖK, KÖ, ÜK, KÜ, K	/øk/, /kø/, /yk/, /ky/, /k/
		+ Ünsüz			-NÇ		/nʧ/
					-NY		/ɲ/
					-LT		/lt/, /ld/
					-NT		/nt/, /nd/
Sözcük ayırma imi					yok
(-) — Sadece sözcük sonunda

Eski Uygur alfabesi

Ana madde: Eski Uygur alfabesi

Metin örnekleri

-

Sevgili[8]

Transliterasyon: Kasınçıgımın öyü kadgurar men; Kadgurdukça Kaşı körtlem, Kavışıgsayur men. Öz amrakımın öyür men, Öyü evirür men ödü…çün Öz amrakımın Öpügseyür men. Barayın tiser Baç amrakım; Baru yime umaz men Bagırsakım. Kireyin tiser Kiçigkiyem; Kirü yime umaz men Kin yıpar yıdlıgım Yaruk teŋriler Yarlıkazunın. Yavaşım birle Yakışıpan adrılmalım Küçlüg priştiler Küç birzünin. Közi karam birle Külüşüpen külüşügin oluralım.

Türkiye Türkçesi: Yavuklumu düşünüp dertlenirim; Dertlendikçe Kaşı güzelim, Kavuşmak isterim. Öz sevgilimi düşünürüm, Düşünüp dururum… Öz sevgilimi Öpmek isterim. Gideyim desem Güzel sevgilim; Gidemem ki Sadık yarim. Gireyim desem Küçücüğüm; Giremem ki Misk amber kokulum. Işıklı tanrılar Buyursun. Yavaş huylum ile Birleşip ayrılmayalım. Güçlü melekler Güç versin. Gözü karam ile Gülüşüp oturalım.

Ayrıca bakınız

• Irk Bitig
• Uygur Kağanlığı
• Uygurlar
• Maniheizm
• Budizm

Dış Bağlantılar

• Eski Uygurca çeviriyazım 8 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.