Harezm Türkçesi

Harezm Türkçesi, Türk dilinin tarihinde konuşulmuş ve yazılmış olup Karahanlı Türkçesi sonrasında gelen tarihî dönemlerinden biridir.

Harezm Türkçesi
Bölge	Harezm
Etnisite	Kıpçaklar
Dönem	13. - 14. yüzyıl
Dil ailesi	Türk dilleri Şaz Türkçesi Karluk grubu Harezm Türkçesi
Dil kodları
ISO 639-3	zkz
Glottolog	Yok

Tarihçe

Dönem

Ceyhun’un Aral Gölü’ne döküldüğü bölgede yer alan Harezm, 11. yüzyıl başlarında Gaznelilere bağlı bir vilayet idi. Buraya tayin edilen valilere Harezmşah deniliyordu. Harezmşahlar sülalesi, Oğuzların Beydili boyundan Anuş Tigin ile başlar. Anuş Tigin’in oğlu Kutbüddin Muhammed 1097-1127; onun oğlu Atsız 1127-1156; onun oğlu İl Arslan 1156-1172 yılları arasında Harezm’i idare etti. İl Arslan 1157’den itibaren bağımsız Harezmşah Devleti’nin yöneticisi idi. 1172-1200 arasında İl Arslan’ın oğlu Sultan Tekiş, 1200-1220 arasında da onun oğlu Harezmşah Alâeddin Muhammed ülkeyi yönetti. Harezmşahlar Devleti’ne Çengizliler son verdiler.^[1]

İslamiyet'in ilk zamanlarında Harezm'de konuşulan dil, aslında İrani olmakla birlikte diğer İran lehçelerinden çok farklı olan Harezm lehçesi idi .. XI.. yüzyılda baş­layan Harezm'in Türkleşmesi hadisesi, XIII. yüzyıla kadar devam etmiş ve Harezm ile ona bağlı bölgelerde yeni bir yazı dilinin kuruluşu, bu Türkleşmesinden sonra gerçekleşebilmiştir.. Harezm'in Türkleşmesinde özellikle Oğuzlar ve Kıpçaklar çok önemli bir rol oynamışlardır. Ayrıca Kalaçlar, Kimekler, Bayavutlar, Kangılar ve birtakım göçebe Türk aşiretleri de bu hususta etkili olmuşlardır.. Bölgenin Türkleşmesinde rol oynayan bu unsurlar, bölgenin kendine has lehçesini de oluşturmuşlardır .. Bu lehçe, Karahanlı yazı dili ile bağlantılı ve Oğuz, Kıpçak, Kanglı ve diğer boyların lehçelerinin karışımı ile oluş­muş Harezm Türkçesi'dir.^[2]

Bu siyasi oluşumların sonucunda Harezm, Türkleşti ve 12. yüzyılda bir kültür merkezi olarak sivrildi. Çengizliler ve Altın Ordu çağında da bu durum devam etti. Altın Ordu çağında (1241-1502) Harezm, Aşağı Seyhun boyları, İdil’in Hazar’a döküldüğü yerde bulunan başkent Saray başlıca kültür merkezleriydi. Harezm Türkçesine ait eserler işte bu kültür muhitinde yazıldı.^[1]

Alfabe

Korunmuş	Bitiş	Orta	Başlangıç	Adı	ALA-LC Harf Çevirisi	Güncel Türkçesi
ﺍ	ﺎ	—		elif	a, â	a, e, â
ﺀ	—			hemze	ˀ	', a, e, i, u, ü
ﺏ	ﺐ	ﺒ	ﺑ	be	b, p	b
ﭖ	ﭗ	ﭙ	ﭘ	pe	p	p
ﺕ	ﺖ	ﺘ	ﺗ	te	t	t
ﺙ	ﺚ	ﺜ	ﺛ	se	s	s
ﺝ	ﺞ	ﺠ	ﺟ	cim	c, ç	c
ﭺ	ﭻ	ﭽ	ﭼ	çim	ç	ç
ﺡ	ﺢ	ﺤ	ﺣ	ha	ḥ	h
ﺥ	ﺦ	ﺨ	ﺧ	hı	ẖ, x	h
ﺩ	ﺪ	—		dal	d	d
ﺫ	ﺬ	—		zel	z	z
ﺭ	ﺮ	—		re	r	r
ﺯ	ﺰ	—		ze	z	z
ﮊ	ﮋ	—		je	j	j
ﺱ	ﺲ	ﺴ	ﺳ	sin	s	s
ﺵ	ﺶ	ﺸ	ﺷ	şın	ş	ş
ﺹ	ﺺ	ﺼ	ﺻ	sad	ṣ	s
ﺽ	ﺾ	ﻀ	ﺿ	dad	ż, ḍ	d, z
ﻁ	ﻂ	ﻄ	ﻃ	tı	ṭ	t
ﻅ	ﻆ	ﻈ	ﻇ	zı	ẓ	z
ﻉ	ﻊ	ﻌ	ﻋ	ayın	ʿ	', h
ﻍ	ﻎ	ﻐ	ﻏ	gayın	ġ	g, ğ
ﻑ	ﻒ	ﻔ	ﻓ	fe	f, w	f
ڤ	ڤ	ﭭ	—	üç noktalı fe[3]	w	-
ﻕ	ﻖ	ﻘ	ﻗ	kaf	ḳ, q	k
ﻙ	ﻚ	ﻜ	ﻛ	kef	k, g, ñ	k, g, ğ, n
ﮒ	ﮓ	ﮕ	ﮔ	gef¹	g	g, ğ
ﯓ	ﯔ	ﯖ	ﯕ	nef, sağır kef	ñ	n
ﻝ	ﻞ	ﻠ	ﻟ	lam	l	l
ﻡ	ﻢ	ﻤ	ﻣ	mim	m	m
ﻥ	ﻦ	ﻨ	ﻧ	nun	n	n
ﻭ	ﻮ	—		vav	v, w, o, ô, ö, u, û, ü	v, o, ö, u, ü, û
ﻩ	ﻪ	ﻬ	ﻫ	he	h, e, a	h, e, a
ﻻ	ﻼ	—		lamelif	lâ	la
ﻯ	ﻰ	ﻴ	ﻳ	ye	y, ı, i, î	y, ı, i, î

Eserler

Döneme dair eserler şu şekilde sayılabilir:

• Taŋsuknâme-i İlhânî^[4]
• Harezm Türkçesi Fal Kitabı
• Mukaddimetü'l-Edeb
• Nasîhatü's-Sâlihîn^[5]
• Kısasu'l-Enbiya
• Muinü'l-Mürid
• Hüsrev ü Şirin
• Nehcü'l-Feradis
• Sıfatü’l-Kıyâmet 1 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.^[6]
• Cevahirü'l Esrar
• Satır-Altı Kur'an Tercümeleri 13 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Altın Ordu yarlık ve bitikleri 13 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Hilyetü'l-Lisan ve Hulbetü'l-Beyan 13 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Hazreti Muhammed Menkıbeleri^{[ölü/kırık bağlantı]}
• Siracü'l-Kulüb
• Dini Risale^[7]
• 12 Hayvanlı Türk Takvimi (Salname)^[8]
• Tıbyanu Lugati’t-Türkî Ala Lisani Kanglı^[9]

Ses bilgisi

Dönemin ayırt edici özellikleri şu şekildedir:

1- İlk hecedeki kapalı /ė/ ünlüsünün korunması: bėr-, ėkki, kėçe, vb. Eckmann, Harezm Türkçesindeki /ė/ ve /i/ nin durmadan değişip durduğunu belirtir ve sadece Nehcü'l Feradis'te /ė/ ünlüsünün hakim olduğunu aktarır. Togan bu duruma sebep olarak /ė/ nin edebi lehçede ى ile yazılmasına mahalli ağızda ise üstün ile gösterilmesine bağlar (Togan, 1928: 344) Bazı araştırmacılar /ė/ ünlüsünün Eski Türkçeden beri var olduğu görüşündedir.

2- Çift dudak /w/ foneminin korunması: yawlak “kötü, fena”, yawız “kötü”, tewe “deve”, suw “su” vb.

3- /ḏ/ foneminin korunması: aḏak “ayak”, aḏır- “ayır-“, eḏgü ”iyi” vb.

4-Yuvarlaklaşmalar: a) Sözcük tabanında: soğık>soğuk, yavız>yavuz b) iyelik eklerinde: evüm “evim”, nefsümüz “nefsimiz” c) İlgi durum ekinde: İslamnun “İslamın”, d) Zarf-fiil eki –p'den önce: tapup “bulup”, evüp “acele edip”. e)Yapım eklerinde: edepsüz, “edepsiz”, hisabsuz “sayısız”, sevüg “sevi, sevgi” vb.

5-Çıkma durum ekinin korunması: börüdin “kurttan”, saçındın “saçından”, yüzindin “yüzünden”

6- Harezm Türkçesinde büyük ünlü uyumu korunmuştur.

7- İkizleşme olayı vardır: iki > ėkki, tokuz > tokkuz, sekiz > sekkiz

8- /ġ/ sesi boğaz /h/’sine dönüşür: oġşa > ohşa, yaġşı > yahşı

9- Ön seste /y/ korunmuştur: yıraḳ “uzak”, yıgaç “ağaç”.

Biçim bilgisi

İsim çekimleri

İyelik çekimleri

	1. Tekil Kişi	2. Tekil Kişi	3. Tekil Kişi	1. Çoğul kişi	2. Çoğul Kişi	3. Çoğul Kişi
Ek:	+m [10]	+ng [11]	+I (ünsüz ile bitiyorsa) [12] +sI (ünlü ile bitiyorsa)	mIz, Muz. (ünlü ile bitiyorsa)[13] ImIz UmUz (ünsüz ile bitiyorsa)	+ngIz, ngUz [14]	-lArI[15]
	ana+m	ana+ng	er husya+sı	közler+imiz	kol+u+nguz	at+ları
	baş+ı+m	baş+ı+ng	yüz+i	ömr+ümüz	cümle+ngiz	kuş+ları

İsmin Hâlleri

İlgi durum eki, +ng, +nIng, +nUng ^[16] sözüm+nüng, köngli-ning, atalar+ı+ng dini. ^[16]

Yükleme hâli, +n, +nI ekleriyle oluşturulur.^[16] altun+nı, bahadurluk kılıçı-n, birinin boynı+nı, can+ın yulandı.

Yönelme hâli, gA, kA, A biçiminde görülmektedir. Özellikle üçüncü tekil kişi ve üçüncü çoğul kişiden sonra -ngA şeklinde geldiği de görülür. ^[17] aklım+ka sordum, bakıp dervişleri+n+e, ev+i+nge, yanıng+ga, ol öz+i+n+e kıldı efgan, öngi+nge.

Bulunma Hâli Kalın sıradaki sözcüklerde +da, ince sıradaki sözcüklerde +de ile sağlanır. Birkaç örnekte +tA görülür. ^[18] alnı+n+da bir arık akar, hak taala katı+n+da, kızlar arası+n+da şirin, kim devlet+te bolgay.

Ayrılma Hâli +dIn şekli daha sık görülmekle birlikte +dAn şekli de vardır. ^[19] atıng+dın, felek+din bu ameler, kılıç+ı+n+dın, ivüm+din kopt, yalını+dın yarattı, yavuz yoldın.

Eşitlik Hâli Kalın sırada +ça, ince sırada +çe ekiyle oluşturulur. Sözcüğü bazen sıfat bazen de zarf yapar. ^[20] şirin+çe şirin, songung+ça, sözüngüz mikdarı+n+ça turur, tag+ça esir tig şahzade song+ça barırdı.

Vasıta Hâli +lA ve +n ekiyle oluşturulur. Eklendikleri isimleri zarf yaparlar. Kalıplaştığı örnekler de mevcuttur.^[20] taat bir+le keçürür, taat kılır tün kündüz+ü+n, bu mang+la kayu bir yirde kilürler, biri toklukda ölmiş biri açı+n.

Yön Gösterme Hâli +gAr, +gArU, +rA, +aru, +karu biçimlerinde görülür. ^[21] gül öz+re müşk saçmakıldı adet, nökerler il+gerü tırtıp, toldı bu uçmak iç+re hur, bahadırlar bakıp baylar sın+garu.

Soru Hâli +mU ile yapılır.^[21] hak mini taşdın mu yarattı, hayal mu irdi yoksa tüş mü yordum.

Eylem çekimleri

Basit kipler

Geniş Zaman Çekimi

	1. Tekil Kişi	2. Tekil Kişi	3. Tekil Kişi	1. Çoğul kişi	2. Çoğul Kişi	3. Çoğul Kişi
Ek:	-Ar mAn, -Ur men[22] -r men[23]	-Ar sAn, -Ur sen[22] -r sen[23]	-Ar, -Ur [22] -r[23]	-Ar biz, -Ur biz[22] -r biz[23]	-Ar siz, -Ur siz[22] -r siz[23]	-ArlAr, -Urlar[22] -r lAr[23]
	tap-ar men	kör-er sen	sev-er	kör-er biz	sor-ar siz	bak-arlar
	kıl-ur men	kıl-ur sen	kıl-ur	kıl-ur miz	kıl-ur siz	kıl-urlar
	tile-r men	yi-r sen	avla-r	tile-r biz	bar-ur siz	ti-rler

Görülen Geçmiş Zaman Çekimi

	1. Tekil Kişi	2. Tekil Kişi	3. Tekil Kişi	1. Çoğul kişi	2. Çoğul Kişi	3. Çoğul Kişi
Ek:	-DIm,[24]	-DIng[25]	-DI[25]	-DUk, -dImIz[26]	-DIngIz [26]	-DIlAr[26]
	okı-dım, unut-tum, yit-tim, bar-dım.	aç-tıng, sakın-dıng, tap-tıng, öp-tüng, tüş-tüng.	targa-dı, koy-dı, te-di, tüz-di, kiçür-di, kir-di.	kal-duk, kör-dük, tap-duk, cehd it-tük, çık-tuk, bil-dük, ay-duk, kel-dimiz, ınan-duk	kil-dingiz, al-dıngız, işit-tingiz	ırga-dılar, tipre-diler, yi-diler, ayıt-tılar, ög-diler, tüşür-diler

Anlatılan Geçmiş Zaman Çekimi

Eylemin yaptığı işin geçmişte yaşanmış başkasından naklen bildirir, -mIş isi-m-fiil eki ile çekimlenir.^[26] otur-mış sen, otur-mış, tök-miş, yitür-mişyıgıl-mışlar, turuk-muşlar

Gelecek Zaman Çekimi

	1. Tekil Kişi	2. Tekil Kişi	3. Tekil Kişi	1. Çoğul kişi	2. Çoğul Kişi
Ek:	-gay sen, gey men.[27]	-gAy sen[27]	-gAy[27]	-gay biz, -gay miz, -gey miz[28]	-gay siz[28] -AsI, (sık kullanılmamıştır)[28] -gU (isim-fiil eki olup bu görevde de kullanıldığı olmuştur)[28]
	tap-gay men, aldur-gay men	bol-gay sen, tut-gay sen, kıl-gay sen, sakın-gay sen	bol-gay, açıl-gay, yarut-gay	yıgıl-gay miz, sakın-gay biz, tipre-gey miz	bol-gay siz bak-ası, kurtul-ası ki-çür-gü-m, yi-gü, yit-gü, agah bol-gu

Dilek Kipleri:

Emir Kipi:

	1. Tekil Kişi	2. Tekil Kişi	3. Tekil Kişi	1. Çoğul kişi	2. Çoğul Kişi	3. Çoğul Kişi
Ek:	-Ayın, -gAyIn, AyIn men, gAyım, AyIm. [28]	-gIl, -gul, -kıl Eksiz de çekimlenebilir. [29]	-sU, -sUn [29]	-gAlIng, AlIng, gAlIm, lIng, AlIm. [30]	-ng, nglAr, ngIz, ngUz. [30]	-sUnlAr [31]
	işit-eyin, çek-eyim, ay-ayım, bagla-gayın, öl-eyin	al-gıl, tigür-gil, tile-gil, bayıt-kıl, bolgul kil!, rahm kıl! (Eksiz)	bar-sun, kör-sün, küder-sün, tutaş-sın, at-sun, bil-sün kit-sü kan-su, koy-su	inanma-galıng, bar-alıng, bil-eling, ıd-alım, oyna-y-alıng, kör-eling, çevir-elim, avla-lıng	baş-la-ng, kiltür-ü-ng, oku-nguz, saç-ı-ngız, bil-i-ngler, oku-nglar, tart-ı-ng, külçire-y-i-ng	kiltür-sünler, kel-sünler, agıla-sunlar

Dilek - İstek Çekimi

-a, e eki ile
	1. Tekil Kişi	2. Tekil Kişi	3. Tekil Kişi		1. Çoğul kişi
Ek:	-A men, -gA men, -a m, -e m[31]	-gA sen[31]	-A[31]		-a biz, -ebiz[31]
	kör-e men, öl-e m, bar-ga men, sür-ge men, köydür-ge men, ıç-ga men	ur-ga sen, tig-ge sen, kıl-ga sen, bil-ge sen	sal-a, saç-a, ört-e, yil-e		kör-e biz
-gA eki ile
	1. Tekil Kişi	2. Tekil Kişi	3. Tekil Kişi	1. Çoğul kişi	2. Çoğul Kişi
Ek:	-gAm, gAmen.[31]	-gA sen[32]	-gA[32]	-gA biz, ka biz[32]	-ga siz[32]
	bar-ga men, aç-ga men, köydür-ge men, ayga men, yi-ge m, sal-ga m, sür-ge m	tut-ga sen, bol-ga sen, tap-ga sen, tig-ge sen	çık-ga, bol-ga, kıl-ga, yil-ge,	yat-ka biz	al-ga siz, bol-ga sız,
-ay, -ey eki ile
Bu ek, -gAy ekindeki g'nin düşmesiyle oluşmuştur ve genellikle istek ve emir anlamında kullanılır.[32]
-ayt-ay men, kork-ay men, beley men

Şart Çekimi

Şart Çekimi

	Birinci Tekil Kişi	İkinci Tekil Kişi	Üçüncü Tekil Kişi	Birinci Çoğul Kişi	İkinci Çoğul Kişi	Üçüncü Çoğul Kişi
Ekler	sAm, sA men[33]	sAng Ayrıca -sAngAn şekli de görülür.[33]	-sA[34]	-sA biz, sA mIz, sAk[34]	-sAngIz[34]	-sAlAr[34]
Örnekler	kıl-sam, aç-sam, al-sam, ögren-se men, tüş-se men, tök-se men, al-sa men	kıl-sang, kör-seng, sözle-seng, kit-seng, sor-sang köydür-sengen, yi-sengen, emget-sengen, sayrat-sangan	bolsa, sun-sa, yarut-sa, kil-se, ti-se	sözle-se biz, bol-sa mız, tap-sa mız, kör-sek, kiçür-sek, sür-sek, agla-sak	al-sangız, fermanla-sangız	yıgla-salar, ti-seler, tap-salar

Birleşik kipler

Birleşik çekimler er-/ir- ve i- ile yapılsa da sıklıkla ir- tercih edilir.^[34]

Hikâye Birleşik Zaman

Geniş Zamanın Hikâyesi
	Birinci Tekil Kişi	Üçüncü Tekil Kişi	Üçüncü Çoğul Kişi
Ek	Ar irdim, -r irdim, -Ur irdim[35]	Ar irdi, -r irdi, -Ardı, -UrdI, -yür erdi.[35]	-rlAr irdi, Ur irdiler (irdi, erdi şeklinde kullanılabilir.)[35]
Örnek	savaş-ar irdim, izde-r irdim, sakın-ur irdim, bilüş-ür irdim	tur-urdı, bar-ırdı, mingze-yür erdi, oltur-ur erdi, balkın-ur erdi, başla-yur erdi	ti-rler irdi, bol-urlar irdi, ayt-urlar erdi, gorg-ar erdiler, al-urlar irdi, tur-ur irdiler
Görülen Geçmiş Zamanın Hikâyesi
	Birinci Tekil Kişi	İkinci Tekil Kişi	Üçüncü Tekil Kişi
Ek	-DIm irdi, DUm irdi[35]	-DIng irdi, DUng irdi[35]	-DI irdi[35]
Örnek	kör-düm irdi, tap-tum irdi, yıkıl-dım irdi	ıd-dıng irdi	bol-dı irdi, yoluk-tı irdi, kıl-dı irdi
Anlatılan Geçmiş Zamanın Hikâyesi
		Birinci Tekil Kişi	Üçüncü Tekil Kişi
Ek		-mIş irdim[36]	-mIş irdi[36]
Örnek		kör-miş irdim	gıl-mış erdi, işit-miş irdi, bir-miş irdi
Gelecek Zamanın Hikâyesi
	Birinci Tekil Kişi	Üçüncü Tekil Kişi	Üçüncü Çoğul Kişi
Ek	-gAy irdim,[36]	-gAy irdi, -gAydI[36]	-gay erdiler[36]
Örnek	bar-gay irdim, kötür-gey irdim, kuç-gay irdim, kıl-gay erdi	kıl-gay irdi, kiter-gey irdi, tol-gay-dı, ön-gey-di	bol-gay erdiler
Şartın Hikâyesi
	Birinci Tekil Kişi	Üçüncü Tekil Kişi	Üçüncü Çoğul Kişi
Ek	-sAm irdi, sA erdim[36]	-sA irdi [36]	-salar erdi[36]
Örnek	uk-sam irdi, bol-sa erdim	kör-se irdi, yörüyür bol-sa erdi, gıl-sa erdi, iç-se irdi	gıl-salar erdi

• -aydım ekiyle birinci tekil kişide istek kipi çekimlenir: uy-aydım

Birleşik Şart Çekimi

'Geniş Zamanın Şartı
	İkinci Tekil Kişi		Üçüncü Tekil Kişi
Ek		-Ur irseng, -r irseng, -Ar irseng[37]	-Ar irse, -r irse[37]
Örnek		işit-ür irseng, izde-r irseng, tile-r irseng	kökür-er irse, iski-r se, işit-ür erse

Görülen Geçmiş Zamanın Şartı

	Birinci Tekil Kişi		İkinci Tekil Kişi	Üçüncü Tekil Kişi	Birinci Çoğul Kişi	Üçüncü Çoğul Kişi
Ek		-dImsA, -dIm irse, dUm irse [37]	-DIngsA, -dıng erse[37]	-Dı erse, DIsA[37]	-dUk irse[38]	-DIlAr irse [38]
Örnek		telür-düm irse, kil-dim irse, kıl-dımsa, ay-dım erse, kör-düm irse	tart-tıngsa, sal-dıngsa, fermanla-dıngsa, gıl-dıng erse	işit-ti irse, ay-dı erse, bol-dısa, küse-di erse, aç-tısa, sol-dısa, tik-tise, tap-tısa	tile-dük irse	usan-dılar irse, kir-diler erse, başla-dılar erse, ay-dılar erse

Bildirme çekimleri

Olumlu bildirmeler ir- fiiliyle yapılanlar: az irür, ehl irürler, tangırkar irdiler, çırag irdim, ot irseng, [38] i- fiiliyle yapılanlar: bar irdi, bar irse, şakird idük, bar irse, bar irdi,(bardı), şah iseng[38] tur- fiiliyle yapılanlar, şimdiki zamanı anlatırlar ve tur- fiilinin geniş zamanı alınarak yapılır: bu turur, telim artuk turur, nidin turur, köp-tür, bar-dur, tanuk-tur, [39] Şahıs zamirleriyle yapılanlar: men ol kuş men, aşık-men, azad biz, yırak biz, ay ol Fiilsiz yapılanlar: bar: çiçekler bar, ni bar, ragbetim bar[39] kerek: başlıg kerek, idimke bütse kerek[39] yig: ölmek yig, cihandın yig, almasang yig[39] Zarf fiil hâlleri: -ken: çiçek ir-ken, devleti bar ir-ken, işret içre ir-ken[40]

Olumsuz bildirmeler ir- fiiliyle: yüreklig irmez, kişilik irmez, konak irmez sen, [40] i- Fiiliyle: ferhad imez sen, toprak imez, kuş imez men [40] yok ile yapılanlar: bir şeki yok, yol yok, hiç yok[40]