Karakutu

Karakutu veya uçuş kayıt cihazı (İngilizce: flight recorder), uçuş sırasında uçaktaki önemli verileri kaydeden bir cihazdır. Hava olayları ve kazalarının soruşturulmasında kolaylık sağlamak amacıyla tüm uçaklarda bulundurulur.^[1] Karakutular, işlevlerine göre üç farklı tipe ayrılır:

• Tip 1: Kokpit'in kule, kabin ve diğer hava araçları ile olan konuşmalarını kaydeden karakutudur.
• Tip 2: Uçuş verilerini kaydeden karakutudur.
• Tip 3: Hem ses hem de uçuş verilerini kaydeden cihaz olup, kısaca FDR/CVR olarak bilinir ve günümüzde en yaygın kullanılan karakutu tipidir.

Örnek bir karakutu.

Karakutu, güvenliği açısından uçağın en dayanıklı kısmı^[2] olarak bilinen kuyruk bölümünde bulunur.^[3]

Karakutular askeri ve sivil olarak 2 sınıfa ayrılır. Sivil uçakların içerisinde kesinlikle verileri silmeye yarayan herhangi bir tuş bulunmaz. Sivil uçaklarda kayıt altına alınan veriler asla silinemez. Oysa askeri karakutular yüksek önem arz eden görevlerde de kullanıldıkları için farklıdırlar. Düşman bölge üzerinde vurulan bir askeri pilot, bilgilerin düşman eline geçmemesi için karakutudaki verileri uçakta bulunan tek bir tuşla ile silme yetkisine sahiptir. Böylece karakutuda depolanan tüm veriler temizlenmiş olur.

Uçaklardaki verilerin kayıt altına alınması

Uçuş veri kaydedici

Uçuş Veri Kaydedici (FDR), bir hava aracının uçuşu sırasında ürettiği çeşitli teknik verileri kaydeden ve uçuş güvenliği açısından kritik öneme sahip bir cihazdır. FDR'ler, kullanıldıkları hava aracı tipine bağlı olarak farklı özellikler gösterebilir. Büyük yolcu uçaklarında daha ayrıntılı ve yüksek çözünürlüklü veri kaydı yapılırken, küçük sınıf hava araçlarında kaydedilen parametre sayısı ve veri çözünürlüğü daha sınırlı olabilmektedir. Örneğin, iki kişilik bir akrobasi uçağında kaydedilen parametre sayısı genellikle 15 ila 20 arasında değişmektedir. Bu konuda standart olarak SAE AS8039A dokümanı referans alınmaktadır.

Karakutunun iki yönlü görünüşü

Geniş gövdeli ticari uçaklarda kaydedilebilen temel parametre sayısı 88'e kadar çıkabilmekteyken, modern yolcu uçaklarında bu sayı yaklaşık 250'ye kadar ulaşabilmektedir. Bu parametrelerin incelenmesi yoluyla, uçakta kaydedilen toplam veri hacmi belirlenebilmektedir.

Uçuş Veri Kayıt Cihazları (Flight Data Recorder - FDR), özellikle hava aracı kazalarının nedenlerinin araştırılmasında kritik bir rol oynamaktadır. FDR tarafından kaydedilen uçuş verileri, Kokpit Ses Kayıt Cihazı (Cockpit Voice Recorder - CVR) verileriyle birlikte analiz edilerek, kazaya ilişkin kesin ve güvenilir bulgulara ulaşılması sağlanmaktadır.

Bu kayıtlar, bir kaza durumunda incelenir ve kaza hakkında önemli bilgiler sağlar. Elde edilen veriler, kokpitte alınan ses kayıtlarıyla birlikte kullanılarak kesin sonuçlara varılabilir.

Kazaların yanı sıra, bu veriler aynı zamanda öğrenci pilotların uçuş performansının değerlendirilmesinde de kullanılabilir.

Aşağıdaki liste, orta büyüklükte bir uçakta kaydedilebilecek 88 parametreden sadece birkaçını içermektedir:

1. Zaman
2. Basınç irtifası
3. Hava hızı
4. Baş doğrultusu
5. İvme (Dikey)
6. Yunuslama durumu
7. Roll durumu
8. Pilotun telsizi açma kapamaya elle müdahalesi
9. Motor gücü
10. Otopilot aktiflik durumu
11. Uzunlamasına ivme
12. Yunuslama Kontrol verisi
13. Lateral Kontrol Verisi
14. Rudder Pedal Verisi
15. Asli yunuslama kontrol yüzey pozisyonu
16. Asli lateral kontrol yüzey pozisyonu
17. Asli yalpa kontrol yüzey pozisyonu
18. Lateral ivme
19. Yunuslama yüzey kontrol pozisyonu
20. Kokpittte flap yüzey seçimi, firar kenarı
21. Kokpittte flap yüzey seçimi, hücum kenarı
22. Dış ortam sıcaklığı
23. Otopilot durumu
24. Radyo irtifası
25. Hücum açısı
26. Hidrolik basınç
27. Yer hızı
28. Fren basıncı
29. DC elektrik dağıtıcı statüsü

Kokpit ses kaydedici

Kokpit Ses Kaydedici ya da CVR (Cockpit Voice Recorder) uçuş sırasında kabin içerisindeki sesleri kaydeden uçuş ekipmanıdır. Eğer uçuş sırasında bir arıza tespit edilirse, pilot bu durumu bildirir ve ses kayıtları kayıt cihazına aktarılır.

Dayanıklılık

Aşağıda bulunan maddeler bir karakutunun kullanım izni alınmadan önce geçtiği testlerin kısa bir listesidir. Bu testleri geçemeyen bir karakutu aracının uçakta kullanılmasına izin verilmez. Bunların dışında pek çok test uygulanmaktadır.

• Karakutu her 3 eksende de aynı anda 1000 g kuvvetinde güçte yarı dalga sinüs biçimli çarpmaya dayanıklı olmalıdır. (g=9.81 m/s²)
• Karakutu en zayıf olduğu eksende 6,5 milisaniye boyunca 1700 g kuvvetinde yarı dalga sinüs biçimli çarpmaya dayanıklı olmalıdır.
• Karakutu 0,05 inç karelik bir alanda 250 kilogramlık ani bir baskıya dayanabilmelidir. (Bozuk para büyüklüğünde, 5 ton ağırlığında olan bir nesne yere düşecek olsa, kaldırabilecek güçte olması anlamına gelir).
• 18 inç derinliğinde kumun altında çalışabilmelidir. (45 santimetre)
• 1100 santigrat derece sıcaklıkta yarım saat çalışabilmelidir.
• 3 metre derinliğinde suyun içerisinde 30 gün çalışabilmelidir.

Rengi

Karakutu denildiği zaman her ne kadar akıllara karakutunun renginin siyah olduğu gelse de aslında karakutunun rengi turuncudur. Oluşacak herhangi bir kaza sonrası uçağın parçaları büyük bir alana yayılsa bile karakutuların oynadıkları rol gereği kolaylıkla bulunabilmesi gerekmektedir, bu yüzden de karakutunun rengi seçilirken doğada en az bulunan renklerden birisi olan turuncu seçilmiştir.^[4] Doğada en fazla bulunan renk olan mavi ise uçağın denize düşme ihtimaline karşı seçilmemiştir.^[5][6]