Kvacvari

Kvacvari (Gürcüce: ქვაჯვარი), Gürcü Hristiyan geleneğinde, haç formunda anıtsal mezar taşına verilen isimdir.^[1] Kvacvari kelimesi, taş anlamındaki "kva" (ქვა) ile haç anlamındaki "cvari" (ჯვარი) kelimelerinden oluşur ve "haçtaş" anlamına gelir.^[2][3]

Tao-Klarceti bölgesinde tespit edilen bir kvacvari. Norgieli köyü, Fotoğraf: Nikolay Marr, 1904.

Kvacvarinin ucu, mezarın başında sağlam durması için taştan bir kaidenin içine sokuluyordu. Bu anıtsal taş, yaygın olarak mezar taşı olarak kullanılmasına rağmen, ibadet yeri işareti olarak veya önemli bir dinsel olayın meydana geldiği yerde bu olayın anısına da dikiliyordu. Bu türden taşlara erken Hristiyanlık döneminden itibaren Aşağı Kartli ve Yukarı Kartli bölgelerinde rastlanmaktadır. Kvemo Kartli (Aşağı Kartli) bölgesinde ye alan Gudarehi köyünde, 13. yüzyıldan kalma kvacvari kayda değer anıtlardan biridir. Kvacvari üzerinde yazıt da yer alıyordu. Tarihsel Gürcü topraklarının Türkiye sınırları içinde kalan ve Tao-Klarceti olarak adlandırılan bölgedeki örnekler de dahil olmak üzere günümüze az sayıda kvacvari örneği ulaşmıştır.

Gürcistan'da Aşağı Kartli bölgesinde Gudarehi köyünde 13. yüzyıldan kalma kvacvari.

Tao-Klarceti sınırları içinde, 1904 yılında, Şavşeti ve Klarceti bölgelerini gezen Nikolay Marr, Norgieli’nin (bugün Çakıllar) üst kesiminde, “Kollu Taş” (ქოლიტაში) olarak adlandırılan yerde bir adet beyazımsı bir haçtaş tespit etmiştir. “Kollu Taş” adının “kvacvari”nin şeklinden ortaya çıktığı, kvacvarilere bu bölgede "kollu taş" dendiği bu tespitten anlaşılmaktadır. Marr’ın verdiği bilgiye göre Kollu Taş’ta bulunan haçtaşı patlatılmışlar, ancak taş yan yattığı için sağlam kalmıştır. Marr ayrıca Tandzoti köyündeki Ermeni kilisesinin giriş kapısının yan tarafında duvara dayanmış üç büyük haçtaştan söz etmiştir. Bu taşları kilisenin rahibi, o tarihte Türk nüfusun yaşadığı Gulica (bugün Ballı) köyünden getirmişti. Marr, o tarihte Gürcü nüfusun yaşadığı Norgieli köyündeki haçtaşı ayrıca fotoğraflamıştır.^[4]

Gürcü alfabesinin Asomtavruli karakteriyle Avarca yazılmış bir Kvacvari

Klarceti ve Şavşeti bölgeleri dışında, ancak Tao-Klarceti sınırları içinde, üzerinde Gürcüce bir yazı bulunan bir haçtaş, Posof ilçesinin Kumlukoz (Ğvime) köyünde arkeolog Sami Patacı tarafından tespit edilmiştir. Bir tarlada bulunmuş bu haçtaşta Gürcü alfabesinin Asomtavruli karakterleriyle yazılmış yazıda "Zakaria" adı geçmektedir. Gürcü tarihçi Buba Kudava'nın „[ღმრთისმშობე]ლო, / მ(ეო)ხ / ეყ(ა)ვ / ს(უ)ლ(ს)ა / ზ(ა)ქ(ა) / რ(ია)ს / ა, / ა(მი)ნ“ (Meryem Ana, Zakaria'nın ruhunu koru. Amin.) şeklinde okuduğu yazı 10-11. yüzyıla tarihlendirilmiştir.^[5] Tarihsel Eruşeti bölgesinde, bugün Hanak ilçesine bağlı Yukarıaydere’de bir köylünün evinde, köyün Hristiyan geçmişine ait iki eski taş bulunmaktadır. Bunlardan biri kvacvari olup günümüze kırık halde ulaşmıştır. Üzerinde, Gürcüce yakarış metninin bir kısmı yer alır. Gürcü alfabesinin Asomtavruli karakteriyle yazılmış metin „[...] | ლ{ო}ცვ | ას | ამ{ო} | მ{ი}ჴს{ე} | ნ{ე}თ" şeklinde okunmuş ve 13-14. yüzyıllara tarihlendirilmiştir.^[6] Tarihsel Tao bölgesinde, günümüzde Şenkaya ilçesine bağlı ve eski adı Thaskurki olan Köroğlu köyünde bulunan "kvacvari"nin alt kolu kırılmıştır. Taştaki Gürcüce Asomtavruli yazıda, Aziz Giorgi'nin birini bağışlaması (წ(მიდა)ო / გ(იორგ)ი / შ(ეიწყალ)ე / გ(ლა)ხ(ა)კი /??? // "Aziz Giorgi kimsesiz ... bağışla") dileğinde bulunulmaktadır. Bu taş da 13-14. yüzyıllara tarihlendirilmiştir.^[7]

Gürcü alfabesinin Asomtavruli karakteriyle Avarca yazılmış bir Kvacvari örneği de bulunmaktadır.