Panteizm

Pandeizm ile karıştırılmamalıdır.

Panenteizm ile karıştırılmamalıdır.

Panteizm, gerçeklik, evren ve doğanın bir tanrılık hâliyle veya yüce bir varlıkla özdeş olduğunu savunan felsefî ve dinî inançtır.^[3] Bu anlayışa göre fiziksel evren, zamanın başlangıcından beri var olan, genişlemeye ve yaratmaya devam eden aşkın olmayan bir tanrı olarak kabul edilir.^[4] Panteist terimi, hem her şeyin bir bütün oluşturduğunu hem de bu birliğin, tüm varlığı kapsayan tezahür etmiş bir tanrı veya tanrıçadan meydana geldiğini savunan kişiyi ifade eder.^[5][6] Bu öğretide tüm gök cisimleri, tek bir tanrısal varlığın parçaları olarak görülür.

Panteistler, evrenin kendisinin ve içindeki her şeyin tek bir kapsayıcı tanrıyı oluşturduğuna inanırlar.^[1][2]

Panteizmin bir diğer tanımı, her dinin tüm tanrılarına tapınmaktır; ancak bu kavram daha doğru bir şekilde omnizm olarak adlandırılır.^[7] Panteist inanç, kişisel tanrıyı (antropomorfik ya da başka türlü) ayrı bir varlık olarak kabul etmez.^[8] Bunun yerine, gerçeklik ile tanrısallık arasındaki ilişki biçimlerine göre değişen geniş bir doktrin yelpazesini tanımlar. Panteistik düşünceler binlerce yıl öncesine dayanır ve çeşitli dini geleneklerde panteistik unsurlar tespit edilmiştir. Panteizm terimi, ilk kez 1697'de matematikçi Joseph Raphson tarafından kullanılmıştır ve o tarihten bu yana farklı kişi ve organizasyonların inançlarını tanımlamak amacıyla yaygınlaşmıştır.

Panteizm, Batı kültüründe bir teoloji ve felsefe olarak, 17. yüzyıl filozofu Baruch Spinoza'nın eserleri – özellikle de Etika adlı kitabı – temelinde yaygınlık kazanmıştır.^[9] 16. yüzyılda ise filozof ve kozmolog Giordano Bruno da panteist bir tutum benimsemiştir.^[10]

Doğu'da, bir Hindu felsefesi okulu olan Advaita Vedanta'nın, Batı felsefesindeki panteizm ile benzerlikler taşıdığı düşünülür. Laozi ve Zhuangzi'nin erken dönem Taoizmi de bazen panteistik olarak kabul edilir, ancak daha çok panenteizme benzeyebilir. Kore'nin Joseon Hanedanlığı döneminde ortaya çıkan Çendoizm ve Won Budizmi de panteistik olarak değerlendirilir.

Etimoloji

Panteizm, Yunanca: pan ("tüm" anlamında) ve Yunanca: theos ("Tanrı" anlamında) köklerinden türetilmiştir.

Tarihçe

Bazı yorumculara göre Albert Einstein bir panteistti.

Tahminen 2. veya 3. yüzyılda yayınlanan ve Hermetik bir derleme olan Asclepius (logos teleios) da “Her şey bir bütünün parçasıdır veya tek biri hepsidir” cümlesi ile karşılaşıyoruz.^[11]

Felsefî bir görüş olarak panteizm, Eski Yunan felsefesinde Plotinos (205-270), Rönesans'tan sonra Giordano Bruno (1548-1600) ve Spinoza (1632-1677) tarafından ağırlıklı olarak temsil edilmiştir. Spinoza ağırlıklı panteizm algılayışına göre Tanrı her şeydir ve her şey Tanrı'dır. Tanrı-Evren-insan ayrımı yoktur, böyle bir ayrım aklın illüzyonu, yanılsamasıdır. Bilimsel olarak Tanrı, evren ve insan birdir, aynıdır.

19. yüzyılda panteizm pek çok önde gelen yazar ve filozofun teolojik bakış açısı oldu. Britanya'da William Wordsworth ve Samuel Taylor Coleridge; Almanya'da Johann Gottlieb Fichte, Friedrich Wilhelm Joseph Schelling ve Georg Wilhelm Friedrich Hegel; Amerika Birleşik Devletleri'nde Walt Whitman, Ralph Waldo Emerson ve Henry David Thoreau panteist yaklaşıma sahip kişilerdir.

Albert Einstein birçok yazısında panteist eğilimler sergiler, kişileştirilmiş bir tanrıya inanmadığını belirten "Asla doğaya bir amaç ya da hedef ya da insanmerkezci (antroposantris) olarak anlaşılabilecek herhangi bir şey yüklemedim" sözü,^[12] Spinoza hayranlığını belirttiği yazısı "Evren'in harikulade düzenlenmiş olduğunu ve belli yasalara uygun hareket ettiğini görüyoruz ama bu yasaları sadece bulanık bir şekilde anlayabiliyoruz. Spinoza’nın panteizmine hayranım, ama onun modern düşünceye katkısına çok daha fazla hayranım, çünkü o ruh ve bedenî iki ayrı şey değil de bir bütünmüş gibi gören ilk filozoftur"^[13] ve "Tanrıya inanıyor musun?" sorusuna verdiği cevap "Varolanların düzenli uyumunda kendini gösteren Spinoza’nın Tanrısı’na inanıyorum, insanların kaderiyle ve eylemleriyle ilgilenen bir Tanrı’ya değil."^[14]

20. yüzyılın sonlarına doğru panteizm, genellikle neopaganizmin benimsediği teolojik yaklaşım olarak ilan edildi^[15] ve panteistler, panteizm için özel olarak örgütler kurmaya başladı.

Sınıflandırma

Yakın zamanda Paul D. Feinberg panteizmi sınıflandırmıştır; göreli monistik, akosmistik, absolutistik, immanentistic, hylozoistic, karşıtlıkların özdeşliği, neoplatonik ya da emanationistik panteizm.^[16]

Örgütler

20. yüzyılın son çeyreğinde iki panteist örgüt kuruldu. Tüm çeşitli panteistlere açık olan Evrensel Panteist Derneği 1975 yılında kuruldu.^[17] Dünya Panteist Hareketi bir çevreci, yazar ve eski Evrensel Panteist Derneği'nin başkan yardımcısı olan Paul Harrison tarafından yönetilmektedir. Dünya Panteist Hareketi panteizmin natüristik sürümünü teşvik amacıyla 1999 yılında kurulmuştur.^[18]

Dinlerde panteizm

Dinlerde panteizmin kökeni Hint ve yerli Amerikan dinlerine kadar uzanır.^[19] Bilinen en eski panteist fikirlerin Hindu dini metinlerinde yer aldığı iddia edilmektedir.^[20] Alevilik panteist unsurlar içerir. Alevilik'te vahdet-i vücud olarak isimlendirilen yaklaşımda Dünya'daki bütün varlıklar ve tüm Evren, Tanrı'nın yansımaları olarak görülür. Vika gibi modern pagan dinleri panteist görüşler içermektedir.^[21]

Ayrıca bakınız

• Akosmizm
• Monizm
• Pandeizm
• Panenteizm
• Panteistler listesi
• Teopanizm