Samanyolu

Başlığın diğer anlamları için Samanyolu (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Samanyolu, Samanyolu Galaksisi^[b] veya Kehkeşan^[25] Güneş Sistemi'ni içeren bir galaksidir. Galaksinin ismi Dünya'dan görünüşünü betimleyecek şekilde gece gökyüzünde görülen ve çıplak gözle tek tek ayırt edilemeyen yıldızlardan oluşan puslu bir ışık şeridi olarak tanımlanmaktadır. Yerel Küme'nin bir parçası olan çubuklu sarmal türdedir. Gözlemlenebilir evrende bulunan sayısız galaksiden sadece bir tanesidir. 23 Ekim 2015 Cuma günü Ruhr-Universität Bochum üyesi Alman astronomlar tarafından 46 milyar piksellik "855.000X54.000" çözünürlükte Samanyolu galaksisi haritası yayınlanmıştır.^[26]

Samanyolu Gökadası
Paranal Gözlemevi üzerinde gece gökyüzündeki Samanyolu galaktik merkezi (lazer, teleskop için bir kılavuz yıldız yaratır)
Gözlem verisi (Dönem J2000)
Takımyıldız	Yay
Sağ açıklık (α)	17sa 45d 40,03599s[1]
Dik açıklık (δ)	−29° 00′ 28,1699″[1]
Galaksi sınıfı	Sb; Sbc; SB(rs)bc[2][3]
Boyut	26,8 ± 1,1 kpc (87.400 ± 3.600 ly) (çap; 25,0 mag/yay-saniye2 B-bandı izofotu)[4]
Özellikler
Mesafe	7,935-8,277 kpc (25.881-26.996 ly)[5][6][7][a]
Kütle (m)	1,15×1012[8][9][10] M☉
Yıldız sayısı	100–400 milyar ((1–4)×1011)[11][12]
İnce disk kalınlığı	220-450 pc (718-1.470 ly)[13]
Kalın disk kalınlığı	2,6 ± 0,5 kpc (8.500 ± 1.600 ly)[13]
Açısal momentum	~1×1067 J s[14]
Güneş'in Galaktik dönüş süresi	212 Milyon yıl[15]
Sarmal model dönüş periyodu	220–360 Milyon yıl[16]
Çubuk modeli dönüş periyodu	160–180 Milyon yıl[17]
CMB yapısına göre görece hız	552,2±5,5 km/s[18]
Güneş'in konumunda kaçış hızı	550 km/s[19]
Güneş'in konumundaki karanlık madde yoğunluğu	0,0088+0,0024 -0,0018 M☉pc−3 (0,35+0,08 -0,07 GeV cm−3)[19]
Wikimedia Commons'ta ilgili ortam

Tarihçe

Mitoloji

Babil destanı Enūma Eliš'te, Samanyolu, ilkel tuzlu su canavarı Tiamat'ın kesik kuyruğundan yaratılır ve Tiamat'ı öldürdükten sonra Babil tanrısı Marduk tarafından gökyüzüne yerleştirilir.^[27][28] Bu öykünün bir zamanlar, Tiamat'ın Nippur'lu Enlil tarafından öldürüldüğü daha eski bir Sümer versiyonuna dayandığı düşünülüyordu,^[29][30] ancak günümüzde bu öykünün, Marduk'u Sümer tanrılarından üstün göstermek amacıyla Babil propagandacıları tarafından uydurulmuş bir öykü olduğu düşünülmektedir.^[30]

Etimoloji

Türkçede Samanyolu olarak bilinen ismin kökeni Farsçaya dayanmaktadır. İranlılar bu fenomene saman çeken, saman taşıyan anlamına gelen "kehkeşan" ismini vermişlerdir. Efsaneye göre Samanyolu, kerpiç ustalarına saman taşınırken, saman taşıyanların düşürdüğü yere düşen saman tozlarından ve saman parçalarından meydana gelmiştir. Türklere ise bu hikaye bir saman hırsızının ardında bıraktığı izler şeklinde geçmiştir.^[31] Bununla birlikte, Türkler bu fenomeni bir yön belirleyici olarak da kullanmışlar ve bu nedenle samanyolunu gökdere, gök yolu, ordu yolu, kuş yolu, yaban kazlarının yolu, hacılar yolu gibi isimlerle de nitelemişlerdir.^[32]

Galaksi terimini kökeni, Eski Yunancada bizim galaksimizi belirtmek üzere kullanılan "sütlü, süt gibi, sütsü" manalarına gelen galaxias (Yunanca: γαλαξίας) sözcüğü ya da "süt dairesi" anlamındaki kyklos galaktikos (Yunanca: κύκλος γαλακτίκος) terimidir.^[33] Bu terim ve dolayısıyla Batı kültüründe Samanyolu için kullanılan "Süt Yolu" terimi eski Yunan mitolojisindeki bir mitostan kaynaklanır: Efsaneye göre bir gece Zeus, ölümlü bir kadından yaptığı oğlu Herakles'i fark ettirmeden uykuya dalmış olan Hera'nın göğsüne koyar. Bebek Herakles, Hera'nın memelerinden akan sütü içecek ve böylece ölümsüz olacaktır. Fakat Hera, gece uyanıp tanımadığı bir bebeği emzirdiğini fark edince onu fırlatıp atar ve boşalan memesinden çıkan süt de gece gökyüzüne fışkırıp akar ve samanyolu (İng. Milky Way) oluşur.^[34]

Samanyolu veya "süt çemberi", Yunanların gökyüzünde tanımladığı 11 "daireden" sadece biriydi, diğerleri Zodyak, Meridyen, Ufuk, Ekvator, Yengeç ve Oğlak dönenceleri, Kuzey Kutbu ve Antarktik çevreleri ve her iki kutuptan geçen iki gök çemberiydi (colure).

Diğer kültürlerde kullanılan ortak isimler

• “Kuşların Yolu” birçok Ural ve Türk dilinde ve Baltık dillerinde kullanılır. Kuzey halkları, göçmen kuşların Kuzey Yarımküre'de göç ederken galaksinin rotasını takip ettiklerini gözlemlemişlerdir.^[35] “Kuşların Yolu” adı (Fince, Estonca, Letonca, Litvanca, Başkurtça ve Kazakça) diğer dillerde bazı varyasyonlara sahiptir, örneğin Çuvaşça, Mari ve Tatarca'da “Gri (yabani) kazın yolu” ve Erzya ve Moksha'da “Turna yolu”.
• Ev nehri: Güney Avustralya'nın Adelaide Ovaları'nda yaşayan Kaurna halkı, Samanyolu'na Kaurna dilinde “ev nehri” anlamına gelen wodliparri adını vermiştir.^[36]
• Gökyüzündeki Emu: Yeni Güney Galler ve Queensland arasındaki Gomeroi halkı, Samanyolu'na gece gökyüzünü kaplayan dev Emu anlamına gelen Dhinawan adını vermiştir.^[37]
• Süt yolu (Milky Way): İngilizce ve Latince dahil olmak üzere birçok Avrupa dili, doğrudan veya dolaylı olarak Samanyolu'nun Yunanca adını ödünç almıştır.
• Santiago'ya Giden Yol: Samanyolu, geleneksel olarak Compostela'daki kutsal yere seyahat eden hacılar tarafından rehber olarak kullanılırdı, bu nedenle Samanyolu'nun adı olarak “Santiago'ya Giden Yol” kullanılırdı.^[38] İlginç bir şekilde, La Voje Ladee “Samanyolu” da hac yolunu ifade etmek için kullanılırdı.^[39]
• Gökyüzünün Ganga Nehri: Bu Sanskritçe isim (आकाशगंगा Ākāśagaṃgā), Hindu inancına göre birçok Hint dilinde kullanılır.
• Gümüş Nehir: Bu Çince isim “Gümüş Nehir” (Geleneksel Çince: 銀河), Kore ve Vietnam (Ngân hà) dahil olmak üzere tüm Doğu Asya'da kullanılır. Japonya ve Kore'de “Gümüş Nehir” (Japonca: 銀河, romanize: ginga; Korece: 은하; RR: eunha) genel olarak galaksileri ifade eder.
• Cennet Nehri: Japonca'da Samanyolu'nun adı “Cennet Nehri” (Japonca: 天の川 Amanokawa) olup, Çince'de de alternatif bir isimdir (Çince: 天河; pinyin: Tiānhé). Vietnamca'da “Cennet Nehri” (Thiên hà) genel olarak galaksileri ifade eder.
• Saman Yolu: Batı Asya, Orta Asya ve Balkanlar'ın bazı bölgelerinde Samanyolu'nun adı saman kelimesiyle ilgilidir. Günümüzde Persler, Pakistanlılar ve Türkler ile Araplar bu adı kullanmaktadır. Bu terimin, Ermenilerden ödünç alan ortaçağ Arapları tarafından yayıldığı da öne sürülmüştür.^[40]
• Walsingham Yolu: İngiltere'de Samanyolu, İngiltere'nin Norfolk kentinde bulunan Walsingham Meryem Ana Tapınağı'na atfen Walsingham Yolu olarak adlandırılmıştır. Bu isim, oraya akın eden hacılar için bir rehber ya da hacıların kendilerini temsil eden bir simge olarak anlaşılmıştır.^[41]
• Kış Sokağı: İsveçliler gibi İskandinav halkları, galaksiyi Kış Sokağı (Vintergatan) olarak adlandırmışlardır, çünkü kuzey yarımkürede, özellikle de yaz aylarında gece geç saatlerde güneşin parlaklığı nedeniyle görünmeyen galaksi kış aylarında yüksek enlemlerde en net şekilde görülebilmektedir.

Görünüşü

Sınırlı ışık kirliliği olan karanlık bir alandan görülen Samanyolu

Samanyolu, gece gökyüzünde yaklaşık 30° genişliğinde, bulanık bir beyaz ışık şeridi olarak görülür.^[42] Gökyüzündeki tüm çıplak gözle görülebilen yıldızlar Samanyolu Galaksisi'nin bir parçası olsa da, “Samanyolu” terimi bu ışık şeridiyle sınırlıdır.^[43][44] Işık, galaktik düzlem yönünde bulunan çözünmemiş yıldızların ve diğer maddelerin birikiminden kaynaklanır. Şeridin etrafındaki daha parlak bölgeler, yıldız kümeleri olarak bilinen yumuşak görsel lekeler olarak görünür. Bunların en göze çarpanı, galaksinin merkezi çıkıntısının bir parçası olan Büyük Yay Yıldız Bulutu'dur.^[45] Şeridin içindeki Büyük Yarık ve Kömür Çuvalı gibi karanlık bölgeler, yıldızlararası tozun uzak yıldızlardan gelen ışığı engellediği alanlardır. İnka ve Avustralya Aborjinleri de dahil olmak üzere güney yarımküre halkları, bu bölgeleri karanlık bulut takımyıldızları olarak tanımlamıştır.^[46] Samanyolu'nun gizlediği gökyüzü alanı, Kaçınma Bölgesi olarak adlandırılır.^[47]

Samanyolu'nun yüzey parlaklığı nispeten düşüktür. Görünürlüğü, ışık kirliliği veya ay ışığı gibi arka plan ışığı tarafından büyük ölçüde azalır. Samanyolu'nun görünür olması için gökyüzünün kare saniye başına yaklaşık 20,2 büyüklüğünden daha karanlık olması gerekir.^[48] Sınır büyüklüğü yaklaşık +5,1 veya daha iyi ise görünür olmalı ve +6,1'de çok fazla ayrıntı göstermelidir.^[49] Bu durum, Samanyolu'nun parlak ışıklı kentsel veya banliyö alanlarından görülmesini zorlaştırır, ancak Ay ufkun altında olduğunda kırsal alanlardan bakıldığında çok belirgin olur. Yapay gece gökyüzü parlaklığı haritaları, Dünya nüfusunun üçte birinden fazlasının ışık kirliliği nedeniyle evlerinden Samanyolu'nu göremeyeceğini göstermektedir.^[50]

Dünya'dan bakıldığında, Samanyolu'nun galaktik düzleminin görünür bölgesi, 30 takımyıldızını içeren bir gökyüzü alanını kaplar.^[c] Galaktik Merkez, Samanyolu'nun en parlak olduğu Yay takımyıldızı yönünde yer alır. Yay takımyıldızından, bulanık beyaz ışık şeridi, Auriga takımyıldızındaki galaktik antik merkeze doğru uzanır. Şerit daha sonra gökyüzünün geri kalan kısmında Yay burcuna geri dönerek gökyüzünü kabaca eşit iki yarım küreye ayırır.^[51]

Galaktik düzlem, ekliptik (güneşin gökyüzündeki yolu) ile yaklaşık 60° eğimlidir. Gök ekvatoruna 63° açıyla eğimlidir.^[52]

Astronomik Tarihi

Ayrıca bakınız: Galaksi § Gözlem tarihçesi

Keşif

Antik çağda Grek filozofu Democritus (450–370 MÖ), geceleyin gökyüzünde görünen Süt Yolu denilen ışıklı bölgenin uzak yıldızlardan oluşuyor olabileceğine dikkat çekmişti.^[53] Aristo'nun (384-322 MÖ) düşüncesine göreyse Süt Yolu büyük, birbirine bağlı çok sayıdaki yıldızın alevlenmesinden kaynaklanmaktaydı ve bu alevler Dünya atmosferinin üst kısmında yer almaktaydı.

Arap astronom İbn-i Heysem (965-1037), Samanyolu'nun ıraklık açısını gözlemleme ve ölçme girişiminde bulundu;^[54] Süt Yolu'nun ıraklık açısı yoktu. Bunun üzerine “bu, Dünya’dan uzaktadır, atmosfere ait değildir” diyerek Aristo’nun görüşüne karşı çıktı.^[55] Birûni (973-1048) Samanyolu Gök Adası’nın sayısız bulutsu yıldızlar yığını olabileceği görüşünü ortaya attı.^[56] İbn Bacce ise Samanyolu’nun pek çok yıldızdan oluştuğunu ve gözümüze sürekli bu şekilde görünmesinin Dünya atmosferindeki kırılımdan kaynaklanıyor olabileceğini ileri sürdü.^[57] İbn Kayyim El-Cevziyye (1292-1350), Samanyolu Gök Adası’nın sabit yıldızlar feleğinde bir araya gelmiş çok sayıdaki küçük yıldızlardan oluştuğunu ve bu yıldızların gezegenlerden daha büyük olduklarını ileri sürdü.^[58]

Samanyolu Gök Adası’nın birçok yıldızdan oluşmasının ilk kanıtı Galileo Galilei’den geldi. 1610 yılında Samanyolu Gök Adası’nı bir teleskopla inceleyen Galilei, bunun çok sayıdaki yıldızın bir araya gelmesinden oluştuğunu fark etti.^[59] 1750’de İngiliz astronom ve matematikçi Thomas Wright, “Evren'in orijinal bir teorisi ya da yeni hipotezi” adlı eserinde gök adanın Güneş Sistemi'ne benzer tarzda, fakat daha büyük ölçekte, kütleçekim gücüyle birbirlerine bağlı çok sayıdaki dönen yıldızlardan oluşmuş bir kitle olduğu görüşünü ortaya attı. Bunun sonucunda bu düşünceye göre söz konusu yıldızların oluşturduğu ve bizim de içinde bulunduğumuz bu disk, bizim gökyüzüne bakışımız açısından bize gökyüzünde Süt Yolu olarak görünüyor olabilirdi.^[60]

1785’te William Herschel tarafından sayılan yıldızlardan yola çıkılarak hazırlanan Samanyolu diyagramı. O dönemde Güneş, gök ada merkezine yakın olduğu zannedildiğinden gök ada merkezine yakın olarak işaretlenmiştir (Günümüzde Güneş'in gök ada merkezine yaklaşık 28.000 ışık yılı uzaklıkta olduğunu biliyoruz.)

Immanuel Kant, 1755'teki bilimsel incelemesinde Thomas Wright'ın düşünce ve çalışmalarını biraz daha ayrıntılandırdı, gök adamızın da Güneş Sistemi'mize benzer biçimde kütleçekim ile bir arada tutulan ve dönen bir yıldız kümesi olduğunu (haklı olarak) ifade etti. Kant, ayrıca o dönemde gözlemlenebilen birkaç bulutsunun da ayrı gök adalar olabilecekleri varsayımında bulundu. (Bu adın verilme nedeni dürbünle bakıldığında ışık veren gaz bulutu gibi gözükmeleridir.) Samanyolu Gök Adası'nın biçimi ve Güneş'in gök ada içindeki konumu hakkındaki ilk girişim, 1785'te gökyüzünün farklı bölgelerindeki yıldızları özenle sayan William Herschel'den geldi. Herschel, Güneş Sistemi'ni merkeze yakın bir yere koyarak gök adanın biçimini gösteren bir diyagram hazırladı.^[61][62]

Jacobus Kapteyn, hassas bir yaklaşım sergileyerek 1920'deki çiziminde Güneş'in merkeze yakın bulunduğu elips biçimli küçük bir gök ada tasarladı. Farklı bir yöntem uygulayan Harlow Shapley ise küresel kümeler kataloğu çalışmasında kendinden öncekilerden tümüyle farklı olarak gök adamızı Güneş'in merkezden uzak olduğu yaklaşık 70 kiloparsek yarıçapındaki yassı bir disk biçiminde tasarladı.^[60] Her iki hatalı çalışma da galaktik düzlemde ışığın yıldızlararası toz vasıtasıyla soğurulmasını hesaba katmamıştı. Soğrulma; ancak Robert Julius Trumpler'in 1930'da açık yıldız kümeleri üzerinde çalışırken bu etkiyi ölçmesinden sonra hesaba katılmaya başlandı ve günümüzdeki gök ada görünümü kuramlarına ulaşıldı.^[63]

Samanyolu galaksisinin güneş sisteminden görünümünün 360 derece panoramik fotoğrafı

Yapısı

Samanyolu galaksisi ve kolları

Samanyolu'nun şekli hakkındaki yaygın görüş, onun bir çubuklu sarmal galaksi olduğu yönündedir.^[64] Merkezdeki çubuk şeklindeki yıldız yoğunlaşmasının iki ucundan logaritmik spiral şeklinde uzayan iki ana kol ve yardımcı kollar, galaksinin şeklini oluşturur.^[65] Bu görüş ilk olarak 1990'larda gündeme gelmiş,^[66] 2005 yılında Spitzer Uzay Teleskobu'ndan alınan bilgilerle kuvvetlendirilmiştir.^[67]

Tıklanabilir harita

Tıklanabilir harita, en az 200 milyar yıldız içeren ve sarmal bir gök ada olan Samanyolu'nun tümünü göstermektedir. Güneş'imiz, merkezden 26.000 ışık yılı uzaklıkta Avcı kolu'nun derinliklerinde gizlenmiştir. Gök adamızın merkezine doğru olan yıldızlar, bizim bulunduğumuz yerdekilere göre birbirlerine çok daha yakındır. Ayrıca gök ada düzleminin oldukça dışında yer alan küçük küresel yıldız kümelerinin varlığına da dikkat edilmelidir. Yine dikkat edilmesi gereken bir başka konu da gök adamız tarafından yavaşça yutulan bir cüce gök adanın (Cüce Yay) varlığıdır.

Samanyolu gök adası (tıklanabilir harita)

Notlar

1. Galaktik merkeze olan mesafe (Sagittarius A*)
2. Bazı yazarlar, “Samanyolu” terimini yalnızca galaksinin gece gökyüzünde oluşturduğu ışık şeridini ifade etmek için kullanırken, galaksiye “Samanyolu Galaksisi” olarak tam adıyla atıfta bulunurlar. Örnekler için bkz: Laustsen et al.,^[20] Pasachoff,^[21] Jones,^[22] van der Kruit,^[23] and Hodge et al.^[24]