Scabiosa

Scabiosa, Caprifoliaceae familyasına mensup çiçekli bitkilerden bir cinstir.^[2] Bu cinsteki birçok türün isminde "scabiosa" kelimesi geçer ancak bazı "scabiosa" olarak bilinen bitkiler, aslında Knautia ve Succisa gibi yakın akraba cinslere dahildir. Bu bitkilerin bir kısmı geçmişte Scabiosa cinsinde sınıflandırılmıştı.

Kadife çiçeği
Scabiosa columbaria
Biyolojik sınıflandırma
Âlem: Plantae Şube: Tracheophyta Sınıf: Magnoliopsida Takım: Dipsacales Familya: Caprifoliaceae Cins: Scabiosa L. (1753), nom cons.
Türler
Bakınız Scabiosa türleri.
Sinonimler [1]
Synonymy Acura Hill (1763) Anisodens Dulac (1867) Asterocephalus Zinn (1757) Astrocephalus Raf. (1838), orth. var. Chetastrum Neck. (1790), opus utique oppr. Columbaria J.Presl & C.Presl (1819) Cyrtostemma (Mert. & W.D.J.Koch) Spach (1841) Euptilia Raf. (1838) Gonokeros Raf. (1838) Pentena Raf. (1838) Scabiosella Tiegh. (1909) Sclerostemma Schott (1818) Sixalix Raf. (1838) Spongostemma (Rchb.) Rchb. (1840) Trichopteris Neck. (1790), opus utique oppr. Trochocephalus (Mert. & W.D.J.Koch) Opiz (1838)

Etimoloji

"Scabiosa" ismi Latince kökenli "scabiosus" kelimesinden türemiştir. Bu kelime "uyuzlu, pütürlü veya kaşıntılı" anlamına gelir ve bitkinin geleneksel tıpta uyuz hastalığını tedavi etmek için kullanılan bir geleneksel ilaç olarak geçmişteki kullanımına referans verir.^[3]

Tanım

Scabiosa cinsinde bazı türler bir yıllık, diğerleri ise çok yıllık bitkilerdir. Bazıları otsu bitkilerdir, diğerlerinin ise odunsu anaçları vardır. Çoğu türün yaprakları kısmen tüylü ve loblara ayrılmıştır, ancak bazıları düzgün ve bazı türlerin de basit yaprakları vardır.

Çiçekler, kepçe şeklinde düzenlenmiş salkımlarda açar. Her bir salkım, her biri zar benzeri, tabak şeklinde bir brakte ile kaplı birçok küçük çiçekçik içerir. Kaliks (çanak yapraklar) neredeyse taç yaprağı uzunluğunda olan beş dikensi sepaldan oluşur. Çiçekler solduktan sonra, kaliksler ve brakteler birleşerek "yıldızçiçeği" isminin kaynağı olabilecek dikenli bir top haline gelir. Kaliks yapısı kalıcıdır ve meyve döküldükten sonra bile bir taç gibi üzerinde kalır. Korolla (taç yapraklar) ise, tüylü bir boğazı olan dar bir huniyi çevreleyen dört ila beş loba sahiptir. Huni, loblardan biraz daha uzundur. Her çiçek dört adet, tüpün üst kısmına yerleşmiş ve dışarıya doğru çıkan erkek organa (stamen) sahiptir. Her meyvenin sadece tek bir tohumu bulunur.

Birkaç Scabiosa türünde çiçek başakları sapsız (direkt olarak gövde üzerinde) konumlanırken, çoğu türde ise tek başına uzun bir saplık üzerinde taşınır.

Scabiosa türleri ve çeşitleri çiçek renkleri bakımından farklılık gösterse de, çoğu tür açık lavanda mavisi, leylak rengi veya krem beyazı tonlarında çiçek açar.

Taksonomi

Scabiosa cinsi ilk olarak 1753 yılında Species Plantarum adlı eserin 98. sayfasında yayımlanmıştır.^[4]

Türler

Plants of the World Online tarafından kabul edildiği üzere;^[4]

• Scabiosa adzharica Schchian
• Scabiosa africana L.
• Scabiosa albanensis R.A.Dyer
• Scabiosa amoena J.Jacq.
• Scabiosa andryifolia (Pau) Devesa
• Scabiosa angustiloba (Sond.) B.L.Burtt ex Hutch.
• Scabiosa arenaria Forssk.
• Scabiosa atropurpurea L.
• Scabiosa austroafricana Heine
• Scabiosa balcanica (Velen.) Velen.
• Scabiosa × beauverdiana Palez.
• Scabiosa bipinnata K.Koch
• Scabiosa buekiana Eckl. & Zeyh.
• Scabiosa canescens Waldst. & Kit.
• Scabiosa cartenniana A.Pons & Quézel
• Scabiosa cephalarioides Lojac.
• Scabiosa cinerea Lapeyr. ex Lam.
• Scabiosa colchica Steven
• Scabiosa columbaria L.
• Scabiosa comosa Fisch. ex Roem. & Schult.
• Scabiosa correvoniana Sommier & Levier
• Scabiosa corsica (Litard.) Gamisans
• Scabiosa crinita Kotschy & Boiss.
• Scabiosa daucoides Desf.
• Scabiosa drakensbergensis B.L.Burtt
• Scabiosa eremophila Boiss.
• Scabiosa farinosa Coss.
• Scabiosa fumarioides Vis. & Pančić
• Scabiosa galianoi Devesa, Ortega Oliv. & J.López
• Scabiosa holosericea Bertol.
• Scabiosa imeretica (Sommier & Levier) Sulak.
• Scabiosa incisa Mill.
• Scabiosa ispartaca Yıld.
• Scabiosa japonica Miq.
• Scabiosa jezoensis Nakai
• Scabiosa lacerifolia Hayata
• Scabiosa lachnophylla Kitag.
• Scabiosa libyca Alavi
• Scabiosa lucida Vill.
• Scabiosa × lucidula Beck
• Scabiosa mollissima Viv.
• Scabiosa nitens Roem. & Schult.
• Scabiosa ochroleuca L.
• Scabiosa owerinii Boiss.
• Scabiosa paphlagonica Bornm.
• Scabiosa parielii Maire
• Scabiosa parviflora Desf.
• Scabiosa praemontana Privalova
• Scabiosa pyrenaica All.
• Scabiosa semipapposa Salzm. ex DC.
• Scabiosa silenifolia Waldst. & Kit.
• Scabiosa sirnakia Yıld.
• Scabiosa sivrihisarica Yıld.
• Scabiosa solymica (Parolly, Eren & Nordt) Göktürk
• Scabiosa sosnowskyi Sulak.
• Scabiosa taygetea Boiss. & Heldr.
• Scabiosa tenuis Spruner ex Boiss.
• Scabiosa thysdrusiana Le Houér.
• Scabiosa transvaalensis S.Moore
• Scabiosa triandra L.
• Scabiosa triniifolia Friv.
• Scabiosa turolensis Pau
• Scabiosa tuzluca Yıld.
• Scabiosa tysonii L.Bolus
• Scabiosa velenovskiana Bobrov
• Scabiosa vestina Facchini ex W.D.J.Koch
• Scabiosa webbiana D.Don

Yayılım

Scabiosa atropurpurea

Bu cinsin üyeleri Afrika, Avrupa ve Asya'ya özgüdür. Bazı Scabiosa türleri, özellikle küçük kadife çiçeği (S. columbaria) ve Akdeniz tatlı kadife çiçeği (S. atropurpurea), bahçıvanlar için kültür çeşitleri haline getirilmiştir.

1782 yılında Avusturyalı bir hekim, botanikçi ve dağcı olan Belsazar Hacquet, "Plantae alpinae Carniolicae" adlı eserinde Scabiosa trenta isminde, gizemli, soluk sarı bir kadife çiçeği tanımladı. Bu keşif, daha sonra Jülyen Alpleri'ni keşfeden botanikçiler ve dağcılar, özellikle Julius Kugy için büyük bir ilham kaynağı oldu. Ancak Avusturyalı botanikçi Anton Kerner von Marilaun daha sonra Belsazar Hacquet'in yeni bir tür keşfetmediğini, zaten bilinen Akdeniz alt türü Cephalaria leucantha'nın bir örneğini tanımladığını kanıtladı.^[5]

Scabiosa cinsine ait örneklerde çeşitli habitatlara uyum sağlama söz konusudur. Örneğin, Scabiosa solymica (daha önce Lomelosia solymica olarak adlandırılıyordu) chasmophyte olarak tanımlanır. Bu bitki, Türkiye'nin güneyinde, Antalya'nın batısındaki Toros Dağları'nın batı kesiminde yer alan Tahtalı Dağı'nın denize bakan dik yamaçlarında yarık ve oyuklarda yaşamaya adapte olmuştur.^[6]

Ekoloji

Scabiosa çiçekleri, nektar açısından zengindir ve birçok böceği kendine çeker. Bunlara kelebekler ve güveler, özellikle de altı noktalı ateşböceği güvesi dahildir. Bazı kadife çiçeği türleri, Lepidoptera (kelebek ve güveler) familyasının bazı türlerinin tırtılları için besin kaynağıdır. Örneğin, gri tırtıl güvesi bu bitki ile beslenir.