Afrika-Dzonga

{Tiko |name = Riphabliki ya Afrika-Dzonga |mujeko = Flag of South Africa.svg |coa = Coat of arms of South Africa (heraldic).svg |image = [[File:LocationSouthAfrica.png|250px] |Ntsindza = Pretoria |official_languages = Xitsonga |area = 1 219 912 |population = 54 956 900 |year = 2015 |density = 40,4 } Riphabliki ya Afrika-Dzonga (leyi tiviwaka na mavito-ximfumo man'wana) i tiko leri nge Dzongeni ra tikonkulu ra [Afrika]. Ribuwa ra Afrika-Dzonga ri fikela kwalomu ka 2798 km ^{[1] [2]} hi kuleha naswona ri hambanisa malwandle ya Atlantic na Indian Ocean. ^[3] Kuya en'walungu wa Afrika-Dzonga kuni Namibia, Botswana, Zimbabwe, Mozambhiki na Swaziland, kasi Mfumo wa Lesotho i tiko leri ti yimeleka leri rhendzeriweke hi Afrika-Dzonga. Tiko ra Afrika-Dzonga ri na swifundza swa nkaye kunga: Limpopo; Mpumalanga; Gauteng; N'walungu-Vupela dyambu; Kapa-N'walungu; Kapa-Vupela dyambu; Kapa-Vuxa dyambu; Kwazulu Natala na Frestata. ^[4]

Vanhu va ake eAfrika-Dzonga ku ringana kwalomu ka malembe ya Dzana ra magidi yamalembe (100,000). ^[5] Hambiswiritano, ku thumbhiwa ka ntila wa le lwandle lowu hundzaka hi le Kapa, Nkomponi ya Madachi na le vuxeni bya [Indiya] ma akile xitichi xo wisa endzhawini leyi nga hetelela yi vitiwa Kapa (Cape Town) hi lembe ra 1652. ^[6] Kapa rivile ehansi ka vukolonyi bya manghezi hi lembe ra 1806. Vu vutla-tiko by matiko ya yuropa byi sungule ku ndlandlamuka kwalomu ka malembe ya 1820 loko Mabunu ^[7] na manghezi Vavutli va 1820 va koxa tiko ra le n'walungu na le vuxa-dyambu by tiko. Mikwetlembetano exikarhi ka vaakatiko vosungula, maXhosa na maZulu, na va vutla-tiko va yuropa hi loko yi sungula.

Hambiswiritano ku thumbhiwa, ka Dayimani endzhaku nsuku hiswona leswi sunguleke Nyimpi ya mabunu na manghezi laha va lweleke ku lawula mfuwo wa swi celwa swa tiko ra Afrika-Dzonga. Hambileswi mabunu ma hluriweke, Afrika-Dzonga yi kumile vutiyimeri byo ringanisela e hansi ka Britaniya hi lembe ra 1910. Mafambisele ya mfumo lawa a ya ala manghezi, vatiyisile vonele ra ku tiyimela loku heleleke loku fikeleriweke hi lembe ra 1961 loko Afrika-Dzonga yi endliwa Rhiphabliki. Ntlawa lowu rhangeleke wa National Party wu yimise nawu wo yisa emahlweni ku hlawula hi rixaka lowu sunguriweke hi ma Dachi (lowu tiviweke hi ra apartheid), ehenhla ka nkaneto lowu veke kona endzeni na le handle ka tiko. Hilembe ra 1990 presidente ya nkarhi wolowo F.W. de Klerk yi sungule ku herisa nawu lowu, naswona hi lembe ra 1994 nhlawulo wo sungula wa xi Demokrasi wu endliwile eAfrika-Dzonga. Nhlawulo wolowo wu nyikile [Nelson Mandela] na ntlawa lowu fumaka, [African National Congress] matimba yo fuma.

Afrika-Dzonga yi tiveka hi ku hambanahambana ka tinxaka, tindzimi ta khumen'we ta ximfumo leti tivekaka na [Nawunkulu wa tiko]. ^[3] Xinghezi xi vulavuriwa ngopfu e Afrika-Dzonga eka timhaka ta ximfumo na mabinzu, hambiswiritano i ririmi ra vunthlanu leri vulavuriwaka emindyangwini. ^[3] Afrika-Dzonga ri ni ku hambanahambana ka tinxaka, laha kungani miganga yo tala ya vanhu va nhlonge ya [Vanhu va ntima va Afrika-Dzonga|ntima], yo [Vanhu vo Basa va Afrika-Dzonga|Basa], [Makula va Afrika-Dzonga|Makula], na [Makhaladi] eAfrika hinkwayo. Hambi leswi kwalomu ka 79.6% wa xithsungu xa vanhu eAfrika-Dzonga ku nga vanhu va ntima, Exikarhi ka lembe ra 2015, ntsengo wa xitshungu xa Afrika-Dzonga a wuri kwalomu ka 54.9 wa timiliyoni.

Swikombo swa le handle

• Nyangwa-nkulu wa Afrika
• Tluka ra Hulumende wa Afrika Dzonga Hi Xitsonga Archived 2008-12-03 at the Wayback Machine.