Госманлы төрекчәсе

Госманлы Төрекчәсе яки Госманлыча, Госман империясенең Төрекчә (Госманлы төрек теле: لسان توركى Лисан-е төрки; توركى Төрки; توركجه Төрекчә; لسان عثمانى, Лисан-е госмани), XIII белән XX гасырлар арасында Анатулы һәм Госман империясенең барлык илләрендә кулланылган, гарәп һәм фарсы теле тәэсир ителгән төрки теле.^[1] Әлифба буларак, Фарсы һәм төрек теле өчен яраклаштырган, гарәп әлифбасының бер төре кулланылган. Халыкта бу тел чоры өчен кайчагында, ялгыш куллану буларак, Иске төрекчә гыйбарәсе дә кулланыла.^[2]

Госманлы төрекчәсе
госм. төр. لسان عثمانى
Дәүләт	Госман империясе  Правительство Великого национального собрания[d]  Египетский хедиват[d]  Юго-Западная Кавказская демократическая республика[d]  Гюмюрджинская республика[d]  Государство Хатай[d]
Әүвәлгесе	староанатолийский турецкий язык[d]
Башлану вакыты	29 июль 1299
Тәмамла(н)у вакыты	29 октябрь 1923
Тел типологиясе	SOV[d] һәм агглютинатив тел
Язу	Госманлы төрекчә язуы[d] һәм гарәп язуы[d]
Нинди веб-биттә тасвирланган	turkic.elegantlexicon.com/lx.php?lx=osm
Викимедиа проектларында тел коды	ota
Госманлы төрекчәсе Викиҗыентыкта

Тарих

Госманлы төрек теленең тарихы 3 дәвергә бүленә.

• Иске (Борынгы) госманлы төрекчәсе : XVI гасырга кадәр кулланылган. Төрек теленә шактый якын. Аны кайвакыт Иске Анатулы төрекчәсе дә атыйлар.
• Урта госманлы төрекчәсе яки Классик госманлы төрекчәсе : XVI гасырдан башлап Тәнзыймат реформаларына кадәр кулланылган әдәбият һәм дәүләт теле. Госманлы төрекчәсе дигәндә күбесенчә шул дәвернең теле турында диләр.
• Яңа госманлы төрекчәсе : 1850 нче еллардан башлан ХХ гасырга кадәр формалашты.

Тел реформасы

Госман империясы Беренче дөнья сугышында җиңелгәч һәм Төркия җөмһүрияте төзелгәчтән соң 1928 нче елның тел реформасы оештырылгач, телдәге күпләп гарәп һәм фарсы теленнән кергән сүзләр алып ташланды һәм урынларына төрекчә яңа сүзләр кушылды^[3]. Гарәп әлифбасы урынына Латин әлифбасы кулланыла башланды. Бу реформа Мостафа Кәмал Ататөрк тарафыннан үткәрелде. Бу үзгәрешләрнең төп максаты - әдәби төрек телен сөйләм телгә якынлаштырып, Госман империясы урынына пәйда булган Төркияне милли дәүләт итеп төзү иде.

Алдыгызда төрек телендәге алыштырылган сүзләрнең өч мисал китерелгән. Госманлы төрекчәдәге өч гарәп-фарсы сүзнең хәзерге төрек телендә нинди сүзләр белән алыштырылганы күрсәтелгән:

Татарча	Госманлыча	Хәзерге төрекчә
кирәкле	واجب vâcib	gerekli
читенлек	مشکل müşkül	güçlük, zorluk
шәһәр	شهر şehir	kent/şehir

Әлифба

Аерым	Ахры	Урта	Башы	Исеме	ALA-LC хәреф транслитерациясе	Төрек латин әлифбасы
ﺍ	ﺎ	—		әлиф	a, â	a, e, â
ﺀ	—			һәмзә	ˀ	', a, e, i, u, ü
ﺏ	ﺐ	ﺒ	ﺑ	бә	b, p	b
ﭖ	ﭗ	ﭙ	ﭘ	пә	p	p
ﺕ	ﺖ	ﺘ	ﺗ	тә	t	t
ﺙ	ﺚ	ﺜ	ﺛ	сә	s	s
ﺝ	ﺞ	ﺠ	ﺟ	җим	c, ç	c
ﭺ	ﭻ	ﭽ	ﭼ	чим	ç	ç
ﺡ	ﺢ	ﺤ	ﺣ	хә	ḥ	h
ﺥ	ﺦ	ﺨ	ﺧ	хы	ẖ, x	h
ﺩ	ﺪ	—		дал	d	d
ﺫ	ﺬ	—		зәл	z	z
ﺭ	ﺮ	—		рә	r	r
ﺯ	ﺰ	—		зә	z	z
ﮊ	ﮋ	—		жә	j	j
ﺱ	ﺲ	ﺴ	ﺳ	син	s	s
ﺵ	ﺶ	ﺸ	ﺷ	шин	ş	ş
ﺹ	ﺺ	ﺼ	ﺻ	сад	ṣ	s
ﺽ	ﺾ	ﻀ	ﺿ	дад	ż, ḍ	d, z
ﻁ	ﻂ	ﻄ	ﻃ	ты	ṭ	t
ﻅ	ﻆ	ﻈ	ﻇ	зы	ẓ	z
ﻉ	ﻊ	ﻌ	ﻋ	гайын	ʿ	', h
ﻍ	ﻎ	ﻐ	ﻏ	гайын	ġ	g, ğ
ﻑ	ﻒ	ﻔ	ﻓ	фә	f	f
ﻕ	ﻖ	ﻘ	ﻗ	каф	ḳ, q	k
ﻙ	ﻚ	ﻜ	ﻛ	кәф	k, g, ñ	k, g, ğ, n
ﮒ	ﮓ	ﮕ	ﮔ	гәф¹	g	g, ğ
ﯓ	ﯔ	ﯖ	ﯕ	ңәф, сагыр кәф	ñ	n
ﻝ	ﻞ	ﻠ	ﻟ	лям	l	l
ﻡ	ﻢ	ﻤ	ﻣ	мим	m	m
ﻥ	ﻦ	ﻨ	ﻧ	нун	n	n
ﻭ	ﻮ	—		вау	v, w, o, ô, ö, u, û, ü	v, o, ö, u, ü, û
ﻩ	ﻪ	ﻬ	ﻫ	һә	h, e, a	h, e, a
ﻻ	ﻼ	—		лям әлиф	lâ	la
ﻯ	ﻰ	ﻴ	ﻳ	йә	y, ı, i, î	y, ı, i, î

Язу

Саннар

1

بر (бер)

2

ايكي (ике)

3

اوچ (өч)

4

درت (дүрт)

5

بش (биш)

6

التي (алты)

7

يدي (җиде)

8

سكز (сигез)

9

طقوز яки دوقوز (тугыз)

10

اون (ун)