Lämbda-CDM modele

Lämbda-CDM modele yäki ΛCDM (qısqartma ingl. Lambda-Cold Dark Matter) - Ğälämneñ zamança kosmologik modele, anıñ buyınça yassı-fäzalı Ğäläm barion matdäse, qara energiä (ul Eynşteyn tigezlämäsendä Kosmologik daimi Λ belän taswirlana) häm salqın qara matdä (ingl. Cold Dark Matter) belän tutırılğan.

Ğälämneñ tözeleşe

Космология

Өйрәнелә торган объектлар һәм җәрәяннәр

Галәм Күзәтелә торган галәм Галәмнең эре масштаблы структурасы Реликт нурланыш Кара энергия Кара матдә

Галәм тарихы

Зур Шартлау хронологиясе Галәмнең яше Галактиктикаларның формалашуы

Күзәтелә торган җәрәяннәр

Космологик кызыл тайпылма Галәмнең киңәюе Һаббл кануны Нуклеосинтез

Космологик модельләр

Галәмнең инфляциясе Зур Шартлау Фридман Галәме Киңәймәүче аралык Лямбда-CDM моделе Халәт тигезләмәсе (космология) Чик тыгызлыгы Космологик мәсләк Кайнар галәм моделе

Bu model buyınça Ğälämneñ yäşe 13,75 ± 0,11 mlrd. yılğa tigez.

Şuşı modeldä Ğomumi çağıştırmalılıq teoriäse kosmologik masştabta döres bulıp sanala.

Bu model 1990 yıllarda buldırıla häm Ğälämneñ yassı buluın häm başlanğıç yarsular spektrın Ğälämneñ inflätsiäse yärdämendä añlata.

Taswir

Bügenge köngä raslanğan kosmologik mäsläk buyınça zur masştabta Ğäläm izotrop (barlıq yünäleşlärgä bertigez) häm beriş bula.

Lämbda-CDM modele - barion matdäse, qara matdä häm qara energiäne isäpkä aluçı Fridman modele, Ğälämneñ zamança kiñäyü modele.

Matematik apparat Fridman Ğäläme metrikasında nigezlänä: interval:

${\displaystyle ds^{2}=dt^{2}-a^{2}(t)\left(dx^{2}+k{\frac {(xdx)^{2}}{1-kx^{2}}}\right)}$,

biredä k:

• k=0 öç ülçämle yassılıq öçen
• k=1 öç ülçämle sfera öçen
• k=-1 öç ülçämle hipersfera öçen

x — öç ülçämle radius-vektor: ${\displaystyle x={\begin{Bmatrix}x_{1},&x_{2},&x_{3}\end{Bmatrix}}}$.

• Energiä tigezlämäse:

${\displaystyle H^{2}=\left({\frac {\dot {a}}{a}}\right)^{2}={\frac {8\pi G}{3}}\rho -{\frac {kc^{2}}{a^{2}}}+{\frac {\Lambda c^{2}}{3}}.}$

• Xäräkät tigezlämäse:

${\displaystyle {\frac {\ddot {a}}{a}}=-{\frac {4\pi G}{3}}\left(\rho +{\frac {3P}{c^{2}}}\right)+{\frac {\Lambda c^{2}}{3}}}$

• Özleksezlek tigezlämäse:

${\displaystyle {\frac {d\rho }{dt}}=-3H\left(\rho +{\frac {P}{c^{2}}}\right)}$

biredä Λ — Kosmologik daimi, ρ — Ğälämneñ urtaça tığızlığı, P — basım, с — yaqtılıq tizlege.

${\displaystyle 1=\Omega _{m}+\Omega _{k}+\Omega _{\Lambda }}$,

biredä

${\displaystyle \Omega _{m}={\frac {\rho }{\rho _{cr}}}}$ - matdäneñ tığızlığı / çik tığızlığı

${\displaystyle \Omega _{\Lambda }={\frac {8\pi G\Lambda c^{2}}{\rho _{cr}}}}$ - qara energiäneñ tığızlığı / çik tığızlığı

${\displaystyle \rho _{cr}={\frac {3H_{0}^{2}}{8\pi G}}}$ - çik tığızlığı

${\displaystyle \Omega _{k}=-{\frac {kc^{2}}{a^{2}H^{2}}},}$ - fäzanıñ käkrelege öçen cawaplı äğza

${\displaystyle \rho _{\mathrm {crit} }={\frac {3H_{0}^{2}}{8\pi G}}=1.878\;47(23)\times 10^{-26}\;h^{2}\;{\text{kg}}\;{\text{m}}^{-3},}$ - çik tığızlığı

• Tulı mäqälä: Fridman Ğäläme

Tarix

1965 yılda relikt nurlanışnı tabu Zur Şartlaw häm Ğälämneñ inflätsiäse töp farazların rasladı. Şul waqıttan Ğäläm kiñäyä, ä anıñ irtä xaläte tığız häm qaynar bulğanı dip sanala.

Sıltamalar

• Космология 2022 елның 31 март көнендә архивланган.
• G.A. Tammann, B. Reindl, Cosmic Expansion and Ho: A Retro- and Pro-Spective Note
• G.A. Tammann, The Ups and Downs of the Hubble Constant.
• С.Б. Попов, А.В. Топоренский, Не боги расширение вселенной наблюдают.
• С.Б. Попов, А.В. Топоренский, За горизонтом вселенских событий.
• Adam G. Riess, Lucas Macri, Stefano Casertano, Megan Sosey, Hubert Lampeitl, Henry C. Ferguson, Alexei V. Filippenko, Saurabh W. Jha, Weidong Li, Ryan Chornock, and Devdeep Sarkar. A Redetermination of the Hubble Constant with the Hubble Space Telescope from a Differential Distance Ladder.