Телеутлар

Телеутлар (үз аталышы теленнет, тадар, байат-пачат) — Россия Федерациясе, Көнбатыш Себернең көньяк-көнчыгышында төрки телле күчмә халыклардан килеп чыккан аз санлы төрки төп халык. Телеутларның теле һәм мәдәнияте алтай халкының теле һәм мәдәнияте белән тыгыз бәйләнгән, аларның этнотерриториаль группасы булып 1993 елга кадәр рәсми рәвештә саналганнар^[2]. Хәзерге телеутлар Кемерово өлкәсенең көньяк районнарында күпләп яшиләр.

Телеутлар
алт. Тэлэңэт, тэлэңут ингл. Telenget, Telengut
Туган тел	Телеут теле
Дәүләт	Россия
Административ-территориаль берәмлек	Кемерово өлкәсе
Урын	Алтай[d] һәм Салаирский кряж[d]
Халык саны	2217 (2021)[1]
Кулланылган тел	рус теле һәм Телеут теле

Телеутларның Y-хромосома гаплотөркемнәре R1a1 (55,3 %), C3xM77, N1c1, R1b*, R1b3, I, J^[3][4][5].

Яшәгән җирләре

Россия Федерациясендә 2643 телеут яши (2010), алардан 2534 кеше Кемерово өлкәсендә көн итә.

Телеутлар башлыча авылда яши. 2000-гә якын кеше Беково, Челухоево, Верховская, Шанда һәм Новыбачаты авылларында яши^[6].

Телләре

Телеут теле алтай телләре гаиләсенең төрки телләр төркеменең кыргыз-кыпчак (хакас) телләренә караган аерым тел, яки башка классификация буенча Көньяк Алтай теле (чын алтай) диалекты. Соңгы очракта да ул Кемерово өлкәсендә генә түгел, Алтай Республикасы һәм Алтай крае территориясендә киң таралган. Рәсми мәгълүматләргә караганда, 2010 елда 975 кеше (телеутларның якынча 37%) Россиядә телеут телендә сөйләшкән. Шул ук вакытта, телеутларның барсы да диярлек русча сөйләшә.

Тарихы

Телеутларның ата-бабалары — угызларның теле кабиләсе (дин­лин, до­лань­гэ, те­лен­гут һ.б.), Җунгария белән Югары Об буе арасында күченеп йөргән. Җунгарлар белән тыгыз бәйләнгән. 17нче гасыр башында рус чыганакларында Телеут җире ((рус. Те­ле­ут­ская зем­ли­ца (Те­лен ор­да)дип телгә алына^[7].

1930 елларда алтайлылар яки татарлар дип исәпкә алганнар. 1990 елда «Эне Байат» ассоциациясе төзелә, телеут халкы съездлары үткәрелә башлый, 1992 елда «Телеут халкының үзбилгеләнешкә хокукы турында» декларация кабул ителә. Россия Федерациясенең аз санлы халыкларының Бердәм исемлегенә кертелгәннәр^[7].

Мәдәнияте һәм дине

Православие дине тоталар, традицион инаныч тотучылар да саклана.

Мәдәнияттә теленгитларга һәм хакасларга якын.

Этнографик эзләнүләр буенча^[8], борын телеутлар күп халыкларда очрый торган һавада җирләү йоласын кулланганнар (ягъни, мәет җиргә күмелми).