Швеция

Шве́ция (швед. Sverige  [ˈsvæ̌rjɛ]), рәсми атамасы — Швеция Корольлеге (швед. Konungariket Sverige  [ˈkôːnɵŋaˌriːkɛt ˈsvæ̌rjɛ]) — Европаның төньягында, Скандинавия ярымутравында урнашкан дәүләт.

Швеция
швед. Sverige
Байрак[d]	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	900
Рәсми исем	Konungariket Sverige[1]
Катнашучы	Franco-Swedish phase of the Thirty Years' War[d]
Гомер озынлыгы	82,20488 ел[2]
... хөрмәтенә аталган	cвеи[d]
Демоним	Zweed, Swedish, svensk, svensker, svenske, svenske, svéd, Suediano, svedo, Svedänan, سُوَيْدِيّ, سُوَيْدِيَّة, سُوَيْدِيُّونَ, سُوَيْدِيَّات, швед, шведка, шведы, шведи, шведка, швед, שוודי, שוודית, suedezi, suedez, suedeză, suec, সুয়েডীয়, svedese, svedesi, svensce, suédois, suédoise, suédoises, suecu, sueca, rootslased, svenskt, svensk, svenska, svenskar, svenskor, Suédois[1], Suédoise[1], Schwedin[3], Schwede, ruoŧŧelaš, svedezo, svedezi, svedeza, svedeze, Šved, Švedinja, سويدي, سويدية, سويديين, سويديات һәм Sualannach[4]
Рәсми тел	швед теле
Гимн	Швеция Патшалыгы гимны
Мәдәният	Швеция мәдәнияте[d]
Дөнья кисәге	Европа[5]
Дәүләт	Швеция
Башкала	Стокһолм
Сәгать поясы	UTC+01:00
Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы	Балтыйк диңгезе[6], Каттегат бугазы һәм Өресунд
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан	Скандинавия
Географик үзәк	62°23′15″ т. к. 16°19′32″ кч. о.
Иң көнчыгыш ноктасы	65°42′04″ т. к. 24°10′00″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы	69°03′36″ т. к. 20°32′50″ кч. о.
Иң көньяк ноктасы	55°20′13″ т. к. 13°21′34″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы	58°55′43″ т. к. 10°57′27″ кч. о.
Геомәгълүматлар	Data:Sweden.map
Иң югары ноктасы	Кебнекайсе[d][7]
Иң түбән ноктасы	Кристианстад[d]
Идарә итү формасы	конституцияле монархия һәм вәкиллекле демократия[d]
Дәүләт башлыгы вазыйфасы	Швеция монархы[d]
Ил башлыгы	Карл XVI Густав[d]
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Швеция премьер-министры[d]
Башкарма хакимият башлыгы	Ульф Кристерссон[d]
Башкарма хакимият	Швеция хөкүмәте[d]
Канунбирү органы	Риксдаг[d]
Югары мәхкәмә органы	Швеция югары мәхкәмәсе[d][8] һәм Швеция югары административ мәхкәмәсе[d][8]
Үзәк банкы	Швеция үзәк банкы[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр	Канада, Италия, Германия, Филипин, Австралия, Норвегия, Украина, Сербия, Согуд Гарәбстаны, Беларусь, Америка Кушма Штатлары, Финляндия, Эстония, Дания, Хәбәшстан, Гвинея, Гыйрак, Малайзия, Литва, Намибия, Индонезия, Мексика, Япония, Буркина Фасо, Кытай Җөмһүрияте, Уругвай, Төркия, Тунис, Кытай, Аргентина, Россия, Греция, Иран, Косово Җөмһүрияте, Молдова, Маҗарстан, Перу, Яңа Зеландия, Бразилия, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[9], Исраил, Франция һәм Польша
Әгъзалык	Европа Берлеге[10], Берләшкән Милләтләр Оешмасы, Халыкара икътисадый хезмәттәшлек һәм үсеш оешмасы, Аурупа шурасы, Awrupa ğälämi agentlığı, Бөтендөнья сәүдә оешмасы, Төньяк совет[d][11], Арктик совет[d], Төньяк бәрелеш группасы[d], Көньяк Европа обсерваториясе[d], Балтыйк диңгезе дәүләтләре советы[d], ОБСЕ, Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара үсеш ассоциациясе[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Африка үсеш банкы[d][12], Азия үсеш банкы[d], Австралия группасы[d], Европа түләүләр берлеге[d], Евроконтроль[d], Милләтләр Лигасы, Ачык күкләр буенча килешү[d], Ракета технологияләрен контрольдә тоту режимы[d][13], Интерпол[14][15], Атом-төш чималны сатучылар төркеме[d][16], ХКТО[d][17][18], Movement Coordination Centre Europe[d][19], Strategic Airlift Capability[d][20], Халыкара гидрография оешмасы[d][21], Халыкара энергетика агентлыгы[d][22], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[23], Җирнең биофизик торышын күзәтү төркеме[d], Бөтендөнья почта берлеге[24][25], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][26], Шенген зонасы[d][27], Visa Waiver Program[d][28], Бөтендөнья метеорология оешмасы[29], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[30], Швеция-Норвегия униясе[d], Кальмар униясе[d], Баренц Евро-Арктик төбәге советы[d], Халыкара миграция сәясәтен яхшырту үзәге[d], Төньяк Атлантик килешү оешмасы[31], Тынычлык өчен партнёрлык[d], Бөтендөнья таможня оешмасы[d][32], Холокостны истә тоту һәм өйрәнү буенча халыкара оешмасы[d][33], Европа ирекле сәүдә ассоциациясе[d], CERN Council[d][34] һәм Атом-төш коралларының таратылмау турында килешү[d][35]
Рәсми бәйрәм	Яңа ел көне[d], Богоявление[d], Изге Җомга[d], Пасха якшәмбесе[d], Пасха дүшәмбесе[d], Беренче май, Күккә күтәрелү көне[d], Изге Троица көне[d], Швеция милли көне[d], Җәй уртасы[d], Бар изгеләр көне[d], Бүләкләр көне[d] һәм Раштуа көне[d]
Балигълык яше	18 яшь
Никахка керү яше	18 яшь
Мәҗбүри белем алуның минималь яше	6 яшь[36]
Мәҗбүри белем алуның максималь яше	16 яшь
Халык саны	10 591 058 (май 2025)
Ир-ат халкы	5 168 880[37], 5 211 232[37], 5 246 680[37] һәм 5 285 164[37]
Хатын-кыз халкы	5 110 007[37], 5 142 210[37], 5 169 131[37] һәм 5 201 777[37]
Административ бүленеше	Блекинге[d], Даларна[d], Готланд[d], Евлеборг[d], Халланд[d], Емтланд[d], Йёнчёпинг[d], Кальмар[d], Крунуберг[d], Норрботтен[d], Сконе[d], Стокһолм ләне[d], Сёдерманланд[d], Уппсала[d], Вермланд[d], Вестерботтен[d], Вестерноррланд[d], Вестманланд[d], Вестра-Гёталанд[d], Эребру[d] һәм Өстергөтланд[d]
Акча берәмлеге	SEK[d]
Номиналь тулаем эчке продукт	636 856 236 396 $[38] һәм 585 939 170 124 $[38]
Кеше потенциалы үсеше индексы	0,947[39]
Inequality-adjusted Human Development Index	0,885[40]
Үз-үзенә кул салулар күрсәткече	12,4 һәм 12,6[41]
Эшсезлек дәрәҗәсе	8,4 процент[42]
Медиан керем	50 514 $
Физик затлар кеременә салым күләме	20 процент[43] һәм 25 процент[43]
Моның хуҗасы	Vattenfall[d], Karlberg Palace[d], Швеция тимер юллары дәүләт идарәсе[d] һәм PostNord[d]
Нәрсә белән чиктәш	Финляндия[44], Норвегия[44] һәм Дания
Аның белән шул ук территорияне били	Швеция[d]
Мәктәптә укымаган балалар саны	9424[45]
Автомобил хәрәкәте ягы	уң[d][46]
Челтәр көчәнеше	230 ± 23 вольт[47]
Электр аергычы төре	Europlug[d][47] һәм Schuko[d][47]
Кулланылган тел	швед теле, уме-саам теле[d], фин теле, швед ишарә теле[d], луле-саам теле[d], көньяк саам теле[d], пите-саам теле[d], меянкиели теле[d], төньяк саам теле[d], Tavringer Romani[d] һәм идиш теле
Канунбирү шурасында урыннары саны	21[48]
Кайда өйрәнелә	нордистика[d]
Углерод эзе	50 874 000 tonne of carbon dioxide equivalent[49], 55 877 000 tonne of carbon dioxide equivalent[49] һәм 58 117 000 tonne of carbon dioxide equivalent[49]
Мәйдан	447 425,16 км² (2022)[50]
Рәсми веб-сайт	sweden.se​(ингл.)
Һәштәге	Sweden
Югары дәрәҗәле Интернет домены	.se
Тематик география	Швеция географиясе[d]
Самый густонаселенная городская территория	Стокһолм
Тимер юл хәрәкәте ягы	сул[d][51] һәм уң[d][51]
Нинди вики-проектка керә	Проект:Швеция[d]
Ачык мәгълүматлар порталы	Sweden's data portal[d]
Феноменның икътисады	Швеция икътисады[d]
Феноменның демографиясе	Швеция халкы[d]
Грегориан тәкъвимга күчү мизгеле	1 март 1753
Джини коэффициенты	29,3[52]
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме	25 процент, 12 процент, 6 процент һәм 0 процент
Тулаем туулар коэффициенты	1,57[53]
Шәһәр халкы	9 015 406[37], 9 108 648[37], 9 190 703[37] һәм 9 280 104[37]
Авыл халкы	1 263 481[37], 1 244 794[37], 1 225 108[37] һәм 1 206 837[37]
Уку-язу нисбәте	99,9 процент
Минималь температура	−53 °C[54][55]
Демократия индексы	9,39[56]
Социаль медиаларда күзәтүчеләре	133 715, 50 500 ± 99[57], 56 700 ± 99[57], 63 000 ± 99[57], 77 800 ± 99[57], 95 800 ± 99[57] һәм 100 000 ± 999[57]
Туым күрсәткече	11,1[37], 10,9[37], 11[37] һәм 10[37]
Trade union membership rate	0,89[58], 0,9[58] һәм 0,9[58]
Үлем күрсәткече	8,6[37], 9,5[37], 8,8[37] һәм 9[37]
Happy Planet Index score	50,5[59]
Илнең мобиль коды	240
Илнең телефон коды	+46
Халыкара префикс	0
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны	112[d][60]
Илнең GS1 коды	730-739
Номер тамгасы коды	S
Диңгездәге идентификацияләү номеры	265 һәм 266
Монда җирләнгәннәр төркеме	Төркем:Швециядә җирләнгәннәр[d]
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме	Төркем:Швециядә төшерелгән фильмнар[d]
Швеция Викиҗыентыкта

Европа берлегенә керә.

Кулланышта йөргән акчалары евро түгел, ә бәлки крона. Крона – Европа илләре арасында Швециягә үз мөстәкыйльлеген сакларга булыша. Җан башына тулай эчке продукция җитештерү 38 920 АКШ долларына тиңләшә. Шведлар хезмәт хакларының 65 проценты күләмендә салым түли. Сәламәтлек өчен тулай милли продукциянең – 9,4 проценты, мәгариф системасына 7,7 процент тотыла. Ирләр биредә уртача 78,6 яшькә чаклы, ә хатын-кызлар 83 яшькә чаклы гомер кичерәләр.^[61]

География

Төньяк Европаның Атлантика буе өлешендә, уртача поясының төньягында урнашкан. Төньяк һәм көнбатыш өлешләре таулы (Скандинавия таулары, иң биек ноктасы 2123 м). Швеция төньягында Норланд яссытаулыгы (биеклеге 200–800 м), көньякта Смоланд калкулыгы бар. Калган өлеше түбәнлек һәм күлләрдән гыйбарәт.

Файдалы казылмалардан тимер, бакыр, кургашын, тутыя, уран мәгъдәннәре, алтын, көмеш, марганис, вольфрам чыганаклары бар. Климаты уртача, Гольфстрим җылы агымының тәэсире зур. Төньякда климат суык. Гыйнварның уртача температурасы көньякта 0—5°, төньякта -6°...-14°, июльнеке тиешенчә +15...+17° һәм +10...+11°. Еллык явым тауларда 1500–2000 мм, тигезлекләрдә 700–800 мм.

Елгалар кыска һәм бусагалы. Швеция территориясенең 9%ын күлләр алып тора. Эре күлләр: Вәнерн, Вәттерн, Елмарен, Мәларен. Территориясенең 57%ы урман, нигездә, ылыслы, катнаш урманнар, төньякта тундра үсемлекләре үсә.

Туфраклары көлсу, кәсле-көлсу, соры урман, тау көлсу, тау тундра һәм сазлык.

Тарих

Төп мәкалә: Швеция тарихы

Скандинавия ярымутравы территориясендәге бозлар эрегәннән соң, аңа Европадан халыклар әкренләп күчеп килә башлаган.

Швед империясе, 1560-1815

Административ бүленеш

ISO-код	Илтамга	Лән (Län)	Үзәк	Мәйдан (км2)	Халык саны (2013)
AB		Стокһолм ләне	Стокһолм	6,519.3	2,163,042
AC		Вәстерботтен ләне	Умео	55,186.2	261,112
BD		Норботтен ләне	Лулео	98,244.8	249,436
C		Уппсала ләне	Уппсала	8,207.2	345,481
D		Сөдерманланд ләне	Нүчөпиң	6,102.3	277,569
E		Өстергөтланд ләне	Линчөпиң	10,602.0	437,848
F		Йөнчөпиң ләне	Йөнчөпиң	10,495.1	341,235
G		Кроноберг ләне	Вәкшө	8,466.0	187,156
H		Калмар ләне	Калмар	11,217.8	233,874
I		Готланд ләне	Висбү	3,151.4	57,161
K		Блекинге ләне	Карлскрона	2,946.4	152,757
M		Сконе ләне	Малмө	11,034.5	1,274,069
N		Һалланд ләне	Һалмастд	5,460.7	306,840
O		Вәстра-Гөталанд ләне	Гөтеборг	23,948.8	1,615,084
S		Вәрмланд ләне	Карлстад	17,591.0	273,815
T		Өребро ләне	Өребро	8,545.6	285,395
U		Вәстманланд ләне	Вәстерос	5,145.8	259,054
W		Даларна ләне	Фалун	28,188.8	277,349
X		Гәвлеборг ләне	Гәвле	18,198.9	277,970
Y		Вәстернорланда ләне	Һәрнөсанд	21,683.8	242,156
Z		Ямтланд ләне	Өстерсунд	49,341.2	126,461

Дәүләт корылышы

Швеция — конституцион монархия. Гамәлдәге конституция 1975 елда кабул ителгән. Дәүләт башлыгы — патша. Канун чыгаручы хакимиятне риксдаг (бер пулатлы парламент), башкарма хакимиятне хөкүмәт гамәлгә ашыра.

Дәүләт гимны (рәсми өлеше)

Швед телендәге текст

Татар теленә тәрҗемә

Du Gamla Du Fria Du gamla, du fria, du fjällhöga nord Du tysta, du glädjerika sköna! Jag hälsar dig, vänaste land uppå jord, Din sol, din himmel, dina ängder gröna, Din sol, din himmel, dina ängder gröna. Du tronar på minnen från fornstora dar, då ärat ditt namn flög över jorden. Jag vet att du är och du blir vad du var. Ja, jag vill leva jag vill dö i Norden, Ja, jag vill leva jag vill dö i Norden.

Борынгы азат илем Котып түрендә – борынгы үрләрең, Тыныч иркенлектә җиһан гүзәле! Сәлам, Ватаным, урман-күлләреңә, Күгең, кояшың һәм үзәннәреңә, Күгең, кояшың һәм үзәннәреңә. Хәтер түрендә – ил булып үскәнең, Даның танытып, Җир гизеп үткәнең. Изге теләгем: кодрәтле бул, илем! Котып түрендә – яшәвем, үлемем, Котып түрендә – яшәвем, үлемем.

Гимнның тарихы

“Du gamla, du fria” (“Борынгы азат илем”) гимнының текстын халык авыз иҗаты белгече һәм балладалар иҗат итүче Рихард Дүбек (Richard Dybeck, 1811-1877) язган. Ә инде булачак гимнның көен бу әдип XIX гасыр уртасында Вестманланд (Västmanland) провинциясендә киң таралган халык җыры буларак язып алган булган. гимнның әле хәзер дә заманча яңгыравы аның шул гасыр башында гына барлыкка килүен фаразларга мөмкинлек бирә. 1880-1890 елларда бу җыр бөтен илдә дә һәм торган саен ешрак җырлана. Тора-бара аны Швециянең милли гимны итеп саный башлыйлар. Дәүләт башлыгы булган король катнашындагы чараларда “Du gamla, du fria” белән бергә ”Kungssången” (“Король җыры”) дип исемләнгән гимн да башкарыла. Ул шулай ук гимнның беренче юлы булган “Ur svenska hjärtans djup en gång” (“Швед йөрәгенең иң-иң түреннән”) исеме белән дә билгеле.

Дүрт куплетлы Швеция дәүләт гимнының беренче ике куплеты рәсми чараларда башкарыла. Икенче куплеты югарырак тональлектә җырлана.

Дин

Швеция Конституциясендә ватандашларга дин тоту иреге беркетелгән. 2000 елга кадәр лютеранлык дәүләт дине хокукына ия булган. 2016 елда ил халкының 67,2 % ы — христианнар, 27 % ы — дини булмаган кешеләр, 4,6 % ы — мөселманнар, 0,1 % ы — яһүд дине, 0,2 % ы — һинд дине тарафдарлары булган. Башка тикшеренүләр буенча, 85 % ка кадәр шведлар атеистлар булып тора — бу дөньяда атеизмның иң югары дәрәҗәсе^[62] .

• Швециядә ислам