Ырынбур губернасы

Ырынбур губернасы (рус. Оренбургская губерния, баш. Ырымбур губернаһы) — 1744—1782 һәм 1796—1928 елларда Россия империясе һәм РСФСР составында административ берәмлек.

Ырынбур губернасы
1744 — 1928
Герб
Башкала	Ырынбур
Мәйдан	166 710,9 чакрым²
Халык	1 600 145 кеше[1] (1897)
Урта Идел өлкәсе →

Губернаның үзәге — Ырынбур шәһәре.

География

Чиктәшлек

Як	Губерна/Өлкә
Төньяк-көнчыгыш	Пермь губернасы
Төньяк-көнчыгыш	Уфа губернасы
Көнбатыш	Самар губернасы
Төньяк-көнбатыш	Җаек өлкәсе
Көньяк	Тургай өлкәсе
Көньяк-көнчыгыш	Акмола өлкәсе
Көнчыгыш	Тубыл губернасы

Тарих

Ырынбур губернасы 1744 елда оеша. 1752 елда аңа Әстерхан губернасыннан Гурьев (соңрак Җаек губернасына тапшырыла) шәһәре күчә; 1773 елда Ырынбур губернасы составына Казан губернасыннан Самар шәһәре күчә.

1775 елда өч провинциягә бүленгән:

• Ырынбур провинциясе
• Исәт провинциясе
• Уфа провинциясе

1782 елда Уфа калгайлыгы барлыкка килә; үз эчендә ул Уфа һәм Ырынбур өлкәләренә бүленгән. Уфа өлкәсенә сигез өяз теркәп куелган:

• Уфа өязе
• Бөре өязе
• Минзәлә өязе
• Бөгелмә өязе
• Богыруслан өязе
• Бәләбәй өязе
• Стәрлетамак өязе
• Чиләбе өязе

Ырынбур өлкәсенә дүрт өяз теркәп куелган:

• Ырынбур өязе
• Верхнеуральск өязе
• Бозаулык өязе
• Сергиевск өязе

Гурьев һәм Җаек шәһәрләре Әстерхан губернасы составына тапшырылалар.

1796 елда Уфа калгайлыгы Ырынбур губернасына әйләнә. 1802—1865 елларда губернаның үзәге Уфа булды. 1850 елда, Самар губернаның барлыкка килүе аркасында, аңа Бөгелмә, Бугуруслан һәм Бозаулык өязләре тапшырылалар.

1865 елда Ырынбур губернасы составыннан Уфа губернасы аерылып чыгарыла.

1919 елда Ырынбур губернасы составыннан Чиләбе губернасы аерылып чыгарыла.

1928 елда Ырынбур губернасы юкка чыгыраыла, ә аның территориясе Урта Идел өлкәсенә кертелә.

Административ бүленеш

№	Өяз	Өяз шәһәре	Мәйдан, чакрым²	Халык саны[1] (1897), кеше
1	Верхнеуральск өязе	Верхнеуральск (11 095 кеше)	43 768,5	223 245
2	Ырынбур өязе	Ырынбур (72 425 кеше)	32 691,1	555 653
3	Орски өязе	Орски (14 016 кеше)	40 806,5	206 944
4	Троицк өязе	Троицк (23 299 кеше)	20 551,1	201 231
5	Чиләбе өязе	Чиләбе (19 998 кеше)	28 893,7	413 072

1918-1928 елларда үзгәрешләр

1919 елда Ырынбур губернасы составыннан Чиләбе губернасы аерылып чыгарыла; шул ук елда губернаның кисәге Башкортстан АССР составына тапшырыла.

1922 елда Исаево-Дедово өязе барлыкка килә; 1923 елдан ул Кашинрнск өязе исемен йөртә. 1927 елда барлык өязләре юкка чыгарылалар һәм районнар оештыралар.

Халык

Туган тел буенча состав (1897 елдагы җанисәп буенча):

Ырынбур губернасы (1 600 145 кеше): Тел Кешеләр саны % рус 1 126 040 70,37 башкорт 254 561 15,91 татар 92 926 5,81 украин 41 541 2,60 мордва 38 403 2,40 типтәр 16 877 1,05 алман 5 457 0,34 чуаш 5 064 0,32 казакъ 4 971 0,31 мишәр 4 898 0,31 белорус 2 247 0,14 яһуд 1 844 0,12 поляк 1 696 0,11 калмык 1 203 0,08 чегән 514 0,03 башка төрки төлләр 466 0,03 коми 284 0,02 латыш 226 0,01 сарт 173 0,01 башка телләр 754 0,05

Өязләрдә тел буенча состав: Өяз рус башкорт татар украин мордва мишәр һәм типтәр чуаш казакъ Верхнеуральск 65,5 % 19,7 % 5,4 % … 1,3 % … … … Ырынбур 68,4 % 10,2 % 8,6 % 5,4 % 4,7 % 7,1 % … … Орск 40,1 % 42,8 % 6,8 % 4,3 % 3,7 % … 1,0 % … Троицк 82,2 % 7,4 % 7,4 % … … … … 1,1 % Чиләбе 85,1 % 12,3 % … … … … … …

Дини состав: Дин Кешеләр саны % Православие диндәгеләр 1 600 145 73,42 Мөселманнар 365 543 22,84 Староверлар 49 984 3,12 Башка диннәр 9 746 0,61

Губернаның җитәкчелеге

Хәрби губернаторлар

Исем
Иосиф Игельстрем	1795—1798
Николай Бахметев	1798—1803
Григорий Волконский	1803—1817
Пётр Эссен	19.01.1817—07.02.1830
Евгений Головин	07.02.1830—21.04.1830
Павел Сухтелен	21.04.1830—15.04.1833
Василий Перовский	15.04.1833—07.05.1842
Владимир Обручев	10.05.1842—20.03.1851

Губернаторлар

Исем
Иван Неплюев	1744—1758
Афанасий Давыдов	1758—1762
Дмитрий Волков	1763—1764
Авраам Путятин	1764—1768
Иван Рейнсдорп	1768—1781
Иван Баратаев	1797—28.09.1799
Иван Курис	1799—27.06.1800
Карл Глазенап	27.06.1800—1802
Алексей Враский	1802—1806
Иван Фризель	1806—1809
Михаил Веригин	1809—1811
Матвей Наврозов	1811—1822
Григорий Нелидов	1822—1827
Дебу Иосиф Львович	07.06.1827—02.12.1832
Николай Жуковский	02.12.1832—13.04.1835
Авксентий Гевлич	13.04.1835—29.05.1840
Вакансия	1840—29.05.1841
Иван Талызин	29.05.1841—14.05.1844
Вакансия	14.05.1844—30.03.1846
Николай Балкашин	30.03.1846—07.12.1851
Яков Ханыков	07.12.1851—03.03.1856
Ипполит Потулов	03.03.1856—14.02.1858
Егор Барановский	14.02.1858—23.06.1861
Григорий Аксаков	23.06.1861—11.06.1865
Константин Боборыкин	11.06.1865—11.03.1875
Егор Зенгбуш	11.03.1875—03.01.1878
Михаил Астафьев	16.02.1878—01.07.1884
Николай Маслаковец	12.08.1884—21.01.1892
Владимир Ершов	21.01.1892—04.08.1899
Яков Барабаш	03.10.1899—02.1906
Фёдор Таубе	02.1906—14.11.1906
Владимир Ожаровский	14.11.1906—04.09.1911
Николай Сухомлинов	04.09.1911—1915
Михаил Тюлин	1915—1917