Самар

Самар — Россиянең зур шәһәре, Идел елгасы буенда урнашкан. Зурлыгы буенча Россиянең дүртенче шәһәре. Шәһәрдә зур татар оешмалары бар.

Самар
рус. Самара
Байрак[d]	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	1586
Рәсми исем	Самара
Кушамат/тәхәллүс	Город Гарина-Михайловского[1], Город Аксакова[1] һәм Город Алексея Толстого[1]
... хөрмәтенә аталган	Самар
Дөнья кисәге	Европа
Дәүләт	Россия[2]
Нәрсәнең башкаласы	Идел районы[2] һәм Городской округ Самара[d][2]
Административ-территориаль берәмлек	Городской округ Самара[d][2]
Сәгать поясы	UTC+04:00
Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы	Идел һәм Самар
Башкарма хакимият башлыгы	Лапушкина Елена Владимировна[d][3]
Халык саны	1 154 223 (1 гыйнвар 2025)[4]
Административ бүленеше	Самарның Куйбышев районы, Самарның Самар районы, Самарның Ленин районы, Самарның Тимер юл районы, Самарның Октябрь районы, Самарның Совет районы, Самарның Сәнәгый районы, Самарның Киров районы һәм Самарның Красная Глинка районы
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек	100 метр
Кардәш шәһәр	Стара-Загора, Штутгарт, Копер[d], Палермо, Сент-Луис[5][6], Калининград[7], Гомель, Сәмәрканд һәм Актау
Бүләкләр	[8] [8]
Мәйдан	541 км²[9]
Почта индексы	443000–443999
Рәсми веб-сайт	samadm.ru​(рус.)
Феноменның икътисады	экономика Самары[d]
Җирле телефон коды	846
Монда җирләнгәннәр төркеме	[d]
Самар Викиҗыентыкта

Халык саны — 1 164 896 кеше, буйсындырылган торак пунктлары белән — 1 165 025 кеше.^[10]

2020 елның 2 июленнән — «Хезмәт даны шәһәре»^[11].

География

Шәһәр Идел елгасының сул ярында, Самар борылышы каршында, Самар һәм Сук елгалар тамаклары арасында урнашкан. Көнчыгыштан көнбатышка озынлыгы — ~20 км, төньяктан көньякка озынлыгы — ~50 км.^[12]

Самардан эре шәһәрләр кадәр ераклыгы (автоюллар буенча)
			Тольятти ~ 79 км Сембер ~ 242 км	Мәләкәс ~ 157 км Казан ~ 441 км	Яр Чаллы ~ 386 км Уфа ~ 463 км
			Пенза ~ 444 км Саранск ~ 470 км	Җилләр розасы	Магнитогорски ~ 775 км Чиләбе ~ 880 км
			Сарытау ~ 484 км Волгоград ~ 853 км	Җаек ~ 246 км Атырау ~ 751 км	Ырынбур ~ 407 км Орск ~ 674 км

Сәгать поясы

Самар халыкара стандарт буенча Samara Time Zone (MSK/MSD) сәгать поясында урнаша. Бу сан, UTC системасы буенча исәпләгәндә, +4:00 гә тигез.

Климат

• Уртача еллык температура — +5,6 °C
• Уртача еллык җил тизлеге — 3,3 м/с
• Уртача еллык һава дымлылыгы — 73%

Самар климаты
Күрсәткеч	Гый	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Ел
Абсолют максимум, °C	4,2	6,8	16,9	31,1	34,4	38,4	40,4	39,9	33,8	26,0	14,8	7,3	40,4
Уртача максимум, °C	−6,8	−6,1	0,4	12,1	20,8	25,4	26,9	25,0	18,6	9,9	0,1	−5,4	10,1
Уртача температура, °C	−10,1	−9,8	−3,5	6,9	14,8	19,6	21,4	19,2	13,2	5,8	−2,4	−8,3	5,6
Уртача минимум, °C	−13,1	−13,1	−7	2,6	9,4	14,4	16,3	14,2	8,9	2,7	−4,7	−11	1,6
Абсолют минимум, °C	−43	−36,9	−31,4	−20,9	−4,9	0,5	5,4	2,0	−3,4	−15,7	−28,1	−41,3	−43
Явым-төшем нормасы, мм	50	41	33	38	36	57	58	47	43	53	51	50	557

Тарих

Самар, XVII гасыр (гравюра)

Беренче тапкыр 1361 елда телгә алына; 1376 елда Италия сәүдәгәрләре, Франческо һәм Доменико Пициганилар тарафыннан төзелгән картада “Samar (Самар)” атамасы астында күрсәтелә.^[13]

Рәсми нигезләү датасы 1586 ел булып санала, шул елда Фёдор Иоаннович патша боерыгы буенча Григорий Засекин кенәзе тарафыннан «караклардан» һәм казаклардан саклану өчен Самарны ныгытма буларак нигезләнгән.

«Сталин бункеры»на керү

1688 елда Самарга шәһәр статусы бирелә.

1670 елда Самар Степан Разин баш күтәрүчеләре, ә 1773 елда Емельян Пугачёв җитәкчелек иткән баш күтәрүчеләре тарафыннан алына.

1780 елдан — Сембер губернасы составына керүче Самар өязе үзәге, 1851 елдан — Самар губернасы үзәге. 1877 елда Самарга беренче поезд килә.

1917 елда Самарда совет хакимияте урнаштырыла. 1918 елның июнендә шәһәр чехословаклар һәм урындагы баш күтәрүчеләр тарафыннан алына, шәһәрдә Оештыручылар җыены әгъзалары комитеты оештырыла. 1918 елның ноябрьдә совет хакимияте торгызыла.

1928 елдан Урта Идел өлкәсе үзәге булып торган. 1935 елдан шәһәргә совет дәүләт һәм партия эшлеклесе Валериан Куйбышев хөрмәтенә Куйбышев исеме кушыла.

Бөек Ватан сугышы вакытында шәһәргә ССРБ Хөкүмәте, ССРБ Югары советы, дипломатик вәкиллекләре, эре мәдәният учрежденияләре (мәсәлән, Зур театры, Мосфильм) эвакуацияләнәләр.

1991 елда шәһәргә тарихи исем кайтарыла.

Халык

Халык саны
1646[14]	1670[14]	1811[15]	1840[15]	1851[14]	1856[15]	1863[15]	1875[14]
317	↗700	↗4400	↗13 700	↗14 920	↗24 400	↗34 100	↗54 722
1897[14]	1900[14]	1911	1913[15]	1914[15]	1923	1926[16]	1931[15]
↗91 672	↗109 640	↗153 200	↘106 800	↗143 800	↗147 400	↗176 000	↗222 300
1939[16]	1943[14]	1956[17]	1959[18]	1962	1967	1970[19]	1973
↗390 000	↗640 000	↗760 000	↗806 356	↗881 000	↗992 000	↗1 044 849	↗1 117 000
1976	1979[20]	1982	1986	1987	1989[21]	1992	1996
↗1 162 000	↗1 216 233	↗1 243 000	↗1 267 000	↗1 280 000	↘1 254 460	↘1 239 200	↘1 208 300
1998	2000	2001	2002[22]	2003	2004[23]	2005[23]	2006[23]
↘1 160 300	↘1 156 100	↘1 143 600	↗1 157 880	↗1 157 900	↗1 161 700	↘1 150 900	↘1 143 300
2007[23]	2008[23]	2009[23]	2010[24]	2011[23]	2012[25]	2013[26]	2014[27]
↘1 138 994	↘1 135 422	↘1 134 716	↗1 164 685	↗1 166 710	↗1 169 184	↗1 171 598	↗1 172 348

Милли состав

Милләт	2002[28]	2010[29]
руслар	88,3%	89,5%
татарлар	3,4%	3,6%
украиннар	1,8%	1,1%
мордва	1,6%	1,1%
чуашлар	1,3%	1,1%

Эчке бүленеш

1. Куйбышев районы
2. Самар районы
3. Ленин районы
4. Тимер юл районы
5. Октябрь районы
6. Совет районы
7. Сәнәгый районы
8. Киров районы
9. Красная Глинка районы

Кардәш шәһәрләр

• Сент-Луис (штат Миссури, АКШ)
• Стара-Загора (Болгария)
• Штутгарт (Германия)

Партнёр шәһәрләр

• Калып:Байрак/Беларус Витебск (Беларус)
• Калып:Байрак/Беларус Гомель (Беларус)
• Днепр (Украина)
• Копер (Словения)^[30]
• Палермо (Италия)
• Феодосия (Россия)
• Чжэнчжоу (Кытай)
• Шэньчжэнь (Кытай)

Мәгариф

• Академик С. П. Королёв исемендәге Самар милли тикшеренү университеты

Мәдәният

Дин

Ислам

• Самар өлкәсе мөселманнарының төбәк Диния нәзарәте
  • Самар җәмигъ мәчете
  • Самар тарихи мәчете

Православие

Яһүд дине

• Синагога

Шәһәрдә туган күренекле шәхесләр

• Владимир Горшков (1949—2012), балет артисты, театр белгече, КДМИ кафедра мөдире.
• Равил Иманголов, хәрби табиб.
• Артур Йосыпов, футболчы.
• Роза Макагонова, кино актрисасы, РСФСР атказанган артисты.
• Дмитрий Моратов (1961), журналист, телетапшырулар алып баручы. «Новая газета»ның баш мөхәррире (1995―2017; 2019 елдан), Тынычлык өчен Нобель премиясе лауреаты (2021).
• Борис Огнев (1901―1978), хирург һәм топографоанатом, медицина фәннәре докторы (1935), профессор (1936).
• Йөзем-Ирек Рахманкулова, хәрби тәрҗемәче, тел галиме.
• Сергей Рыбаков (1867—1921), музыка белгече-фольклорчы.
• Рәшит Шәрәфетдинов, спортчы (җиңел атлетика).
• Талип Яруллин (1963), 2012 елдан Самар өлкәсе мөфтие.

Моны да карагыз

• Самар метрополитены
• «Самар татарлары» журналы