Фундаменталь физик даимиләр

Фундамента́ль физи́к даимилә'р (вар.: конста́нта) – аерым җисемнәрне генә түгел, ә бөтен безнең дөньяны характерлаучы физик берәмлек. Фундаменталь физик даимиләр теоретик физика ярдәмендә әйләнә-тирә дөньяны математик тасвирлаганда килеп чыгалар. Еш кына монда, аерым җисемнәр белән бәйле булган, физик даимиләрне дә кертәләр.

"Даими" сүзе бирелгән зурлыкның сан мәгънәсе вакыт үтү белән үзгәрмәвен күз алдында тота. Дөреслектә бу алай булмаска да мөмкин (мәсәлән, соңгы вакытта, нечкә структура даимие галәм эволюциясе белән үзгәргәненә дәлилләр китерелде). Ләкин бу зурлыыклар үзгәрсәләр дә, бик акрын үзгәрәләр.

Берәмлекле һәм берәмлексез даимиләрне аерып йөртәләр. Берәмлекле зурлыкның сан мәгънәсе нинди үлчәү берәмлеге сайлауга бәйле. Ә берәмлексез даимләрнең сан мәгънәсе фундаментальрәк, чөнки берәмлекләр системасын сайлауга бәйле түгел.

Фундаменталь физик даимиләр

Зурлыклар	Символ	Мәгънә	Искәрмә
вакуумда яктылык тизлеге	c	299 792 458 м·с−1	төгәл
вакуумның характеристик каршылыгы	${\displaystyle Z_{0}=\mu _{0}c}$	376,730 313 46177… Ω	төгәл
гравитацион даими	G	6,674 28(67)×10−11 м3·кг−1·с−2	a[1]
Планк даимие (элементар тәэсир кванты)	h	6,626 068 96(33)×10−34 Дж·с	a
Дирак даимие (яки китерелгән Планк даимие)	${\displaystyle \hbar =h/2\pi }$	1,054 571 628(53)×10−34 Дж·с	a
элементар корылма	e	1,602 176 487(40)×10−19 Кл	a
магнит даимие (элеккеге терминология буенча, вакуумның магнит үткәрүчәнлеге)	μ0	${\displaystyle 4\pi \times 10^{-7}}$ Н·А−2	төгәл
		1,256 637 061 4359… ×10−6 Н·А−2	төгәл
Вин даимие	b	2,89782×10-3К·м	а

Фундаменталь даимиләрнең үлчәү комбинацияләре

Исем	Символ	Мәгънә	Искәрмә
планк массасы	${\displaystyle m_{p}=(\hbar c/G)^{1/2}}$	2,176 44(11)×10−8 кг	a
планк озынлыгы	${\displaystyle l_{p}=(\hbar G/c^{3})^{1/2}}$	1,616 252(81)×10−35 м	a
планк вакыты	${\displaystyle t_{p}=(\hbar G/c^{5})^{1/2}}$	5,391 24(27)×10−44 с	a

Аерым берәмлекләр системаларын бәйләүче даимиләр

Исем	Символ	Мәгънә	Искәрмә
нечкә структура даимие	${\displaystyle \alpha =e^{2}/\hbar c}$	7,297 352 5376(50)×10−3	a
	${\displaystyle \alpha ^{-1}}$	137,035 999 679(94)	a
электр даимие	${\displaystyle \varepsilon _{0}=1/(\mu _{0}c^{2})}$	8,854 187 817 620… ×10−12 Ф·м−1	төгәл
массаның атом берәмлеге	${\displaystyle m_{u}}$ = 1 а. е. м.	1,660 538 782(83)×10−27 кг	a
Больцман даимие	k	1,380 6504(24)×10−23 Дж·К−1	a

Кайсыбер башка физик даимиләр

Исем	Символ	Мәгънә	Искәрмә
электрон массасы	me	9,109 382 15(45)×10−31 кг	a
протон массасы	mp	1,672 621 637(83)×10−27 кг	a
нейтрон массасы	mn	1,674 927 211(84)×10−27 кг	a
Авогадро саны	${\displaystyle L}$, ${\displaystyle N_{A}}$	6,022 141 79(30)×1023 моль−1	a
Фарадей даимие	${\displaystyle F=N_{A}e}$	96 485,3399(24) Кл·моль−1	a
газ даимие	${\displaystyle R=kN_{A}}$	8,314 472(15) Дж·К−1·моль−1	a
идеаль газның чагыштырма моляр күләме (273,15 К, 101,325 кПа булганда)		22,413 996(39)×10−3 м³·моль−1	a
стандарт атмосфера басымы	atm	101 325 Па (точно)	a
бор радиусы	${\displaystyle a_{0}=\alpha /(4\pi R_{\infty })}$	0,529 177 208 59(36)×10−10 м	a
Хартри энергиясе	${\displaystyle E_{h}=2R_{\infty }hc}$	4,359 743 94(22)×10−18 Дж	a
Ридберг даимие	${\displaystyle R_{\infty }=\alpha ^{2}m_{e}c/2h}$	109 677,585 685 27(73) см−1	a
Бор магнетоны	${\displaystyle \mu _{B}=e\hbar /2m_{e}}$	927,400 915(23)×10−26 Дж·Тл−1	a
электронның магнит моменты	${\displaystyle \mu _{e}}$	−928,476 377(23)×10-26 Дж·Тл−1	a
g-ирекле электрон факторы	${\displaystyle g_{e}=2\mu _{e}/\mu _{B}}$	2,002 319 304 3622(15)	a
атом-төш магнетоны	${\displaystyle \mu _{N}}$	5,050 783 24(13)×10-27 Дж·Тл−1	a
протонның магнит моменты	${\displaystyle \mu _{p}}$	1,410 606 662(37)×10-26 Дж·Тл−1	a
протонның гиромагнит чагыштырмасы	${\displaystyle \gamma _{p}=2\mu _{p}/\mu _{N}}$	2,675 222 099(70)×108 с−1·Тл−1	a
Стефана-Больцман даимие	${\displaystyle \sigma =(\pi ^{2}/60)k^{4}/\hbar ^{3}c^{2}}$	5,670 400(40)×10−8 Вт·м−2·К−4	a
беренче радиацион даими	${\displaystyle c_{1}=2\pi hc^{2}}$	3,741 771 18(19)×10−16 Вт·м²	a
икенче радиацион даими	${\displaystyle c_{2}}$	1,438 7752(25)×10−2 м·К	a
Җир өслегендә стандарт ирекле төшү тизләнеше	${\displaystyle g_{n}}$	9,806 65 м·с−2	a