Liberia
charu cah ufumu Kumanjililo gha Dazi gha Afilika / From Wikipedia, the free encyclopedia
Liberia (/laɪˈbɪriə/ (pulikizgani machemelo)), mwalamulo Ripabuliki ya Laibeliya, ni chalo icho chili mumphepete mwa Africa. Charu ichi chili na mphaka na Sierra Leone kumpoto ca kumanjiliro gha dazi, Guinea kumpoto, Ivory Coast kumafumiro gha dazi, na Atlantic Ocean kumwera na kumwera ca kumanjiliro gha dazi. Chigaŵa ichi chili na ŵanthu pafupifupi 5 miliyoni ndipo chili na malo ghakukwana 111,369 km2. Nangauli chiyowoyero chikuru mu charu ichi ni Chingelezi, kweni ŵanthu ŵakuyowoya viyowoyero vyakujumpha 20. Msumba ukuru wa charu ichi ni Monrovia.
Charu cha Liberia |
||||||
---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
Chiluso: "The Love of Liberty Brought Us Here" | ||||||
Nyimbo: "All Hail, Liberia, Hail!" |
||||||
Makhalilo gha Liberia (dark green) |
||||||
Msumba Waboma kweneso Msumba Usani | Monrovia | |||||
Chiyowoyelo chaboma | English | |||||
Mitundu ya Ŵanthu (2008[1]) |
|
|||||
Vipembezo |
|
|||||
Mwenecharu | Liberian | |||||
Mtundu wa Boma | Unitary presidential constitutional republic | |||||
- | President | George Weah | ||||
- | Vice President | Jewel Taylor | ||||
- | House Speaker | Bhofal Chambers | ||||
- | Chief Justice | Sie-A-Nyene Yuoh | ||||
- | Upper house | Senate | ||||
- | Lower house | House of Representatives | ||||
Formation and Independence from American Colonization Society | ||||||
- | American Colonization Society settlement | January 7, 1822 | ||||
- | Independence declared | July 26, 1847 | ||||
- | Republic of Maryland annexed | March 18, 1857 | ||||
- | Recognition by the United States | February 5, 1862 | ||||
- | United Nations membership | November 2, 1945 | ||||
- | Current constitution | January 6, 1986 | ||||
- | Maji (%) | 13.514 | ||||
Chiŵelengelo cha ŵanthu | ||||||
- | 2022 estimate | 5,358,483[2] (121st) | ||||
GDP (PPP) | 2022 estimate | |||||
- | Total | $8.84 billion[3] (167th) | ||||
- | Per capita | $1,667[3] (184th) | ||||
GDP (nominal) | 2022 estimate | |||||
- | Total | $3.90 billion[3] (171st) | ||||
- | Per capita | $735[3] (180th) | ||||
Gini (2016) | 35.3[4] medium |
|||||
HDI (2021) | 0.481[5] low ·178th |
|||||
Ndalama | Liberian dollar (LRD) | |||||
Mtundu Wanyengo | GMT (UTC ) | |||||
Kalembelo kasiku | mm/dd/yyyy | |||||
Woko la galimoto | right | |||||
Intaneti yacharu | .lr | |||||
Website www |
Liberia yikamba mu vyaka vya m'ma 1800 apo wupu wa American Colonization Society (ACS) ukagomezganga kuti ŵanthu ŵafipa ŵazamusanga wanangwa na vinthu vinandi mu Africa kuluska ku United States.[6]Pakati pa 1822 na 1861 apo Nkhondo ya ku America yikambanga, ŵanthu ŵakufuma ku Africa awo ŵakababika ŵanangwa ŵakakwana 15,000. Pachoko na pachoko, ŵanthu aŵa ŵakamba kumanyikwa kuti mba ku America na Liberia. Pa Julayi 26, 1847, charu cha Liberia chikamba kujiyimira paŵekha, ndipo boma la United States likamanya yayi kuti ni charu ichi m'paka pa Febuluwale 5, 1862.[7][8]
Liberia yikaŵa charu chakwambilira ku Africa kuŵa na wanangwa ndipo ndiyo yikaŵa charu chakwambilira na chakale chomene mu Africa. Pamoza na Ethiopia, ni yimoza mwa vyaru viŵiri vya mu Africa ivyo vikalutilira kuŵa na mazaza pa caru ca Africa. Mu nyengo ya Nkhondo Yachiŵiri ya pa Charu Chose, charu cha Liberia chikakhozgera nkhondo ya ku United States na Germany, ndipo chikapokera ndalama zinandi za ku America izo zikawovwira kuti charu ichi chiŵe na vinthu vinandi. Pulezidenti William Tubman wakawovwira kuti vinthu visinthe pa nkhani ya vyachuma na ndyali.
Ŵanthu ŵa ku Americo-Liberia awo ŵakakhalanga ku malo agha ŵakakolerananga yayi na ŵanthu ŵa ku malo agha. Ŵanthu ŵa mtundu wa Kru na Grebo ŵakamba kuwukira malo agha. Ŵanthu ŵa ku Americo-Liberia ŵakaŵa ŵachoko chomene ndipo ŵakaŵa na mazaza pa ndyali. Ŵanthu ŵa ku Africa ŵakaŵavya wanangwa wakuŵa ŵenekaya m'paka mu 1904.[9][10]
Mu 1980, apo boma la William R. Pa nyengo iyi, boma la Americo-Liberia likamalizga kulamulira charu ichi. Nkhondo Yakwamba na Yachiŵiri ya ku Liberia yikati yacitika, pakaŵa boma la ŵasilikari la People's Redemption Council. Ivi vikapangiska kuti ŵanthu 250,000 ŵafwe (pafupifupi 8 peresenti ya ŵanthu wose) ndipo ŵanyake ŵanandi ŵakachimbira mu vikaya vyawo. Mu 2003, pakaŵa phangano la mtende ilo likawovwira kuti paŵe maungano gha demokilase mu 2005.[11]