Farxunda Malikzodaning oʻldirilishi
From Wikipedia, the free encyclopedia
Farxunda Malikzoda 2015-yil 19-mart kuni Afgʻoniston poytaxti Kobulda omma oldida linch qilingan 27 yoshli ayol[1]. Uning atrofida toʻplangan olomon Qur’onni yoqib yuborganlikda ayblashgan va buning uchun Farxundani darhol doʻzaxga yuborish kerakligini eʼlon qilishgan[2].
| Farxunda Malikzodaning oʻldirilishi | |
|---|---|
| Diniy taʼqiblar | |
 | |
  Farxunda Malikzodaning oʻldirilishi (Kabul) | |
| Joylashgan | Kobul, Afgʻoniston |
| Koordinatlar | 34°31′31″N 69°10′42″E |
| Sana | 19-mart, 2015-yil |
Hujum turi |
Linch, sudrash va boʻgʻish |
| Halok boʻlganlar | 1 (Farxunda Malikzoda) |
Voqea tafsilotlariga koʻra, Farxunda Qur’onni yoqishda yolgʻon ayblagan mulla bilan janjallashib, kaltaklanib oʻldirilgan. Keyinchalik politsiya tekshiruvlari uning bunday qilmaganini koʻrsatdi. Uning qotilligi 49 kishining hibsga olinishiga olib keldi[3]. Uch erkak yigirma yillik qamoq jazosiga, yana sakkiz kishi esa oʻn olti yillik qamoq jazosiga hukm qilindi. Voyaga yetmagan bola oʻn yillik qamoq jazosiga, oʻn bir politsiyachi uni himoya qila olmagani uchun bir yillik qamoq jazosiga hukm qilindi[4]. Uning oʻldirilishi va undan keyingi namoyishlar Afgʻonistondagi ayollar huquqlariga eʼtibor qaratishga sabab boʻldi. Afgʻoniston birdamlik partiyasi koʻmagida Kobulda uning xotirasiga yodgorlik oʻrnatildi[5][6].
Holat
Afgʻonistondagi koʻpchilik ayollar singari, Farxunda ham hijob kiygan musulmon edi. Oʻldirilgan vaqtida u islomshunoslik fanlarni endigina tamomlagan va oʻqituvchilik lavozimini egallashga tayyorlanayotgan edi[7]. Uning ismi fors tilidan tarjima qilinganda „barakali“ va „hursandchilik“ maʼnolarini anglatadi[8]. Mullaning yolgʻon ayblovi Malikzodaning oʻlimiga sabab boʻlgan.
Hujum
Farxunda avvalroq o‘zi diniy muallim bo‘lib ishlagan Shoh-Do Shamshira masjidi oldida mulla Zaynuddinning tumor sotayotgani borasida bahslashgan[9][10]. Bu bahs davomida Zaynuddin uni Qur’onni yoqishda ayblagan. Farxunda javob berdi:
Men musulmonman, musulmonlar esa Qur'onni yoqmaydi!
[11]"
Mullaning ayblovini eshitgan yuzlab gʻazablangan radikallar masjidga toʻplanishdi. Politsiya yetib keldi va Farxundani bir chaqirim naridagi mahalliy uchastka binosiga olib bormoqchi bo‘ldi, biroq u rad javobini berib, ayol politsiyachini hamrohlik qilishni so‘radi[12]. Olomon Farxundani ko‘chaga sudrab olib chiqishga muvaffaq bo‘lgan va uni yerga yiqitib, kaltaklagan. Yana politsiya yetib keldi, havoga ogohlantiruvchi o‘q uzdi va olomonni vaqtincha tarqatib yubordi. Uni himoya qilish maqsadida Shoh-Do Shamshira masjidiga olib kirishdi. Olomon koʻpayib, uning amerikaliklar bilan ishlayotgani haqidagi mish-mishlar tarqala boshlaganida, masjid ichkarisiga bostirib kirishga harakat qilishdi. Politsiya uni qutqarish uchun bino tomiga olib chiqayotgan paytda, olomon tashlagan tosh va taxtalar zarbidan yiqilgan Farxunda birdan sirg‘alib ketib, odamlar orasida qolib ketgan[12].
Olomon Farxundani ko‘chaga sudrab olib chiqib, kaltaklab, oyoq osti qilgan[7]. Uni masjid tashqarisida tayoq va toshlar bilan kaltaklashgan. Kaltaklangandan keyin mashinaga bogʻlanib 100 metrgacha sudrab ketilgan. Politsiya bunga hech qanday qarshilik ko‘rsatmadi, ammo voqealarni kuzatishda davom etdi[12]. Xalq uning jasadini Kobul daryosining yaqin qirgʻogʻiga sudrab olib borib, navbatma-navbat toshboʻron qilib, oʻt qoʻygan. Uning tanasi qonga botganligi sababidan yonmas edi. Odamlar oʻz kiyimlarini yirtib, jasadning ustiga tashlashgan va shu orqali olovni kuchaytirishgan. Olomon linch paytida takbir aytgan[10][13].
Farxundaning ota-onasi qotillikka u bilan gaplashgan mulla sababchi bo‘lganini taʼkidlagan. Tolo News xabariga koʻra, mulla Zaynuddin baland ovozda „oʻz ishi va hayotini saqlab qolish uchun“ Farxundani Qur’onni yoqib yuborganlikda ayblagan[14]. Guvohning aytishicha, linch sudi paytida xalq tomonidan Amerikaga qarshi va antidemokratik shiorlar aytilgan[15]. Olomon uni amerikaliklar bilan ishlaganlikda va Fransiya elchixonasi xodimi bo‘lganlikda ayblab, videoga olgan[12].
Reaksiyalar
Afgʻonistondagi jamoatchilik reaksiyasi
Bir qator taniqli davlat amaldorlari qotillikni tasdiqlash uchun oʻlimdan soʻng darhol Facebookga murojaat qilishdi. Kobul politsiyasi matbuot kotibi Hashmat Stanekzayning yozishicha, Farxunda „bir qancha boshqa kofirlar kabi bu kabi xatti-harakat va haqorat ularga AQSh yoki Yevropa fuqaroligini oladi, deb o‘ylagan. Lekin ko‘zlagan maqsadiga yetmasdan ular hayotlarini yo‘qotdilar“[16].
Malikzodaning Qur’onni yoqib yubormagani maʼlum boʻlgach, Afgʻonistonda jamoatchilikning noroziligi va gʻazabiga sabab boʻldi. 23-mart kuni yuzlab namoyishchilar Kobul koʻchalariga chiqib, uning shafqatsiz oʻlimiga qarshi chiqdi. Namoyishchilar hujum boshlangan joydan Farxunda daryoga tashlangan joygacha yurishdi. Namoyishda qatnashgan bir qancha ayollar norozilik ramzi sifatida yuzlariga qonli niqob kiygan. Ular hukumatni Afg‘onistonda xavfsizlikni taʼminlay olmayotganlikda qoralagan. Kobul viloyatidan parlament aʼzosi va uzoq vaqtdan beri ayollar huquqlari faoli boʻlgan Shukriya Barakzay Al-Jazira telekanaliga Farxundaning oʻldirilishi shahar va butun mamlakatni ayollar huquqlari haqida oʻylashga undaganini aytdi[13]. U shunday dedi: „Bu erkak yoki ayol masalasi emas, bu insoniy masala va biz qotillar javobgarlikka tortilmaguncha toʻxtamaymiz“[13]. Sobiq parlament aʼzosi Roshan Sirenning aytishicha, "qotillik mamlakatda ayollarga nisbatan zoʻravonlikni bildiradi va yosh ayollar himoyasi, ularning taraqqiyoti uchun tashviqot oʻtkazish nuqtasiga aylandi[17].
Farxundaning otasi „politsiya uni qutqarish uchun ko‘proq harakat qilishi mumkin edi“, deb shikoyat qildi[10].
Noroziliklar
23-mart kuni yuzlab ayollar hukumatdan Farxunda oʻldirilishida aybdorlarni javobgarlikka tortishni talab qilib, hujumga qarshi norozilik bildirishdi[10]. Namoyish Afg‘onistonning birdamlik partiyasi va Kobul aholisi tomonidan uyushtirilgan[18]. Farxundaning o‘ldirilishi Afg‘onistondagi ayol huquqlari faollarining ham yig‘ilish nuqtasiga aylangan[19]. 24-mart kuni minglab odamlar Kobulda Afg‘oniston Adliya vazirligi oldidagi hujumga qarshi namoyishga chiqdi[20]. 27-aprel kuni Lina Aʼlam va uning hamkasblari Kobuldagi norozilik namoyishi chogʻida hujumni takrorladilar, buni afgʻon kuzatuvchilari ayolning oʻldirilishi xotirasiga bagʻishlangan misli koʻrilmagan ommaviy teatr tomoshasi deb atashgan[21].
Afgʻonistonda rasmiy javob
Afgʻoniston prezidenti Ashraf Gʻani aybdorlarni tergov qilishni buyurdi va oʻz idorasi tomonidan eʼlon qilingan bayonotda „zoʻravonlik harakatini“ qoraladi[22]. U qotillikni „jinoyat“ deb baholadi[14]. Uning aytishicha, Farxundaning o‘ldirilishi Afg‘oniston politsiyasining mamlakatdagi Tolibon isyoniga haddan tashqari eʼtibor qaratgani va mahalliy politsiya faoliyatiga yetarlicha eʼtibor qaratmaganini ko‘rsatdi[23].
Ijtimoiy tarmoqlarda Farxundaning o‘ldirilishi aks etgan videoda ko‘rilgan to‘qqiz nafar erkak keyinchalik hibsga olingan[24]. Keyinroq Ichki ishlar vazirligi tergov doirasida 28 kishi hibsga olingani va 13 nafar politsiyachi ishdan chetlashtirilgani haqida xabar berdi. Qotillikni ochiq qo‘llab-quvvatlagan Kobul politsiyasining rasmiy vakili Hashmat Stanikzay ijtimoiy tarmoqlarda Farxunda qotillarini qo‘llab-quvvatlagan izohlari uchun ishdan bo‘shatildi[7].
Afgʻoniston Haj va diniy ishlari vazirligi Farxunda Qur’onni yoqib yuborganiga oid hech qanday dalil topmaganini maʼlum qildi[14].
U o‘ldirilgan Andarabi yo‘li belgisi o‘rniga „Farxunda yo‘li“ yozuvi yozilgan taxtalarni qo‘ygan namoyishchilar kampaniyasidan so‘ng[25]. Prezident G‘ani yig‘ilishda yo‘lning nomini shahid Farxunda yo‘li (jạdah sẖạhdd) deb o‘zgartirishni maʼqulladi[26][27][28].
Xalqaro reaksiya
Birinchi sudda Farxunda oilasini xalqaro advokat Kimberley Motley himoya qildi. Sud majlisidan soʻng Motley Farxunda masalasi Afgʻonistondagi ayollar huquqlari uchun hal qiluvchi lahza ekanligini aytdi[29]. Birinchi sud majlisida Motleyning taʼkidlashicha, yigirma ikkita ayblov hukmi, jumladan, toʻrtta oʻlim jazosi, sakkiz kishiga oʻn olti yil qamoq jazosi berilgan va oʻn nafar politsiyachi Farxundani himoya qila olmagani uchun jazoga tortilgan[29]. Motley va uning oilasi Afgʻoniston hukumatidan olgan bosimlar tufayli keyingi sud majlislarida oila vakili boʻlolmadi.
Apellyatsiya sudining „yashirin“ majlisida va oʻlim hukmlari Motley qarorni „hayratlanarli“ deb ataganidan 43 kun oʻtgach, yashirin sud majlisida bekor qilinganda[30]. Motli yana shunday dedi: „Qonun ustuvorligi har qanday sivilizatsiyalashgan jamiyatning asosidir. Agar sudlar bu qarorni toʻgʻri qabul qilmasa, siz ayollar huquqlarini taʼminlash qanchalik jiddiy ekanini soʻrashingiz kerak. Farxunda uchun adolat kelajakda Afg‘onistonda ayollarga qanday munosabatda bo‘lishini aks ettiradi“[29].
Motley tanqidiy maqolasida shunday deb yozgan edi: "Ochiq sud jarayoni haqidagi vaʼdalar yana bir bor afg‘on sud tizimi tomonidan barbod bo‘ldi. Joriy haftada uning Farxunda ishi bo‘yicha keskin qarori Apellyatsiya sudida o‘tkazilgan „maxfiy“ sud majlisidan oshkor bo‘ldi. Qonunni ochiqdan-ochiq eʼtiborsiz qoldirgan sud Farxundaning dahshatli oʻlimida asosiy rol oʻynaganlikda ayblangan erkaklar jazo muddatini qisqartirishga haqli, degan qarorga keldi. Apellyatsiya sudi sudyalari kabi hokimiyat tepasida boʻlgan shaxslarga bunday qonunbuzarliklarni davom ettirishga ruxsat berilsa, korrupsiya haqidagi daʼvolar hech narsani anglatmaydi. Sud tizimining Farxunda ishini adolatli va teng ko‘rib chiqa olmasligi uning Afg‘onistondagi ayollar maqomini oshirishga sodiqligi haqidagi savollarni yanada kuchaytiradi"[31].
Yevropa Ittifoqi hujumni qoraladi. Yevropa Ittifoqining tashqi siyosat bo‘yicha rahbari Federica Mogherinining so‘zlovchisi o‘z bayonotida „Farxunda xonimning o‘ldirilishi ayollarning yolg‘on ayblovlar va Afg‘onistonda adolat yo‘qligidan kelib chiqadigan xavf-xatarlar haqida fojiali eslatma“, dedi. U qoʻshimcha qildi: „Biz barchamiz aybdorlar javobgarlikka tortilishiga umid qilamiz“[7]. Qoʻshma Shtatlar ham qotillikni qoralab, Kobuldagi elchixonasi bayonotida „aybdorlar javobgarlikka tortilishi kerak, shundagina bunday jirkanch harakatlar boshqa takrorlanmaydi“[32].
Millati afgʻon boʻlgan Amerikalik tarixchi Ali A Olomining taʼkidlashicha, Farxundaning oʻldirilishi urush paytida ulgʻaygan va zulmga duchor boʻlgan afgʻonlarning avlodlaridan kelib chiqadigan zoʻravonlik va inson hayotini qadrsizlantirish madaniyatining mustahkamligini koʻrsatdi[33].
Islom ulamolarining munosabati
Afgʻonistonda
Qotillik sodir boʻlgan kunning ertasiga baʼzi imomlar va mullalar oʻz masjidlarida juma namozi oʻqiyotganda qotillikni maʼqullagan. Ulardan biri, Vazir Akbar Xon masjidining nufuzli Mavlaviy Ayaz Niyoziy hukumatni „Qur’onni himoya qilgan“ odamlarni hibsga olishga har qanday urinish qo‘zg‘olonga olib kelishidan ogohlantirgan[16][34].
U Qur’onni yoqmagani maʼlum boʻlgach, Afgʻonistondagi katta islom ulamolari voqeadan norozilik bildirishdi. Afgʻoniston Ulamolar kengashi aʼzosi Ahmad Ali Jebreyliy islom qonunlarini boshqarish uchun tayinlangan hujumni qoralab, uni Islomga zidlikda aybladi[22]. Mahalliy ulamo Hoji Nur Ahmadning aytishicha, „Odamlar kelib, bir insonni o‘zboshimchalik bilan qatl qiladi; bu mutlaqo taqiqlangan va noqonuniydir. Biroq, baʼzilar uning oʻldirilishini oqladilar va jamoatchilikning gʻazabiga uchradilar“[35].
Chet elda
Taniqli islom olimi Abu Ammor Yosir Qozi Facebook sahifasida shunday izoh qoldirdi: „Xalqning ayollarga nisbatan munosabati, uning qanchalik madaniyatli ekanligidan dalolat beradi. Alloh jamiyatimizda ayollarga munosib hurmat ko'rsatilishini buyurgan!“[36].
International Policy Digest nashri xodimi Yama Rasav Farxundaning o‘ldirilishida afg‘onlar va musulmonlar o‘rtasidagi murosasizlikni aybladi[37].
Dafn marosimi
22-mart kuni qora limos kiygan bir qancha ayollar Farxundaning tobutini tez yordam mashinasidan namozgohga, soʻngra Kobul shimolidagi Chayxonadagi qabristonga olib ketishdi. Bu dafn marosimlarida odatda faqat erkaklar ishtirok etishini taʼkidlaydigan anʼanalardan sezilarli darajada voz kechish edi[15]. 2015-yil oxirida Farxundaning qabri yarim tayyor bo‘lgani haqida xabar berilgan edi[38].
Jinoiy ishlar
Bu ishda sudlangan 49 gumonlanuvchidan toʻrt nafari Farxundani linch qilishdagi roli uchun oʻlimga hukm qilingan edi. Hukmlar 2015-yil 5-may kuni Kobulda sudya Safiyulloh Mojadedi tomonidan chiqarilgan. Yana sakkiz nafar ayblanuvchi 16 yillik qamoq jazosiga hukm qilindi. Sud jarayoni atigi ikki kun davom etgan gʻayrioddiy qisqaligi bilan ajralib turdi[39]. Hukm tanqid qilindi, chunki baʼzi tergovchilar Farxundaga qilingan hujumlarni folbin qoʻzgʻatgan deb hisoblashsa-da, bu shaxs apellyatsiya jarayonida aybsiz deb topildi[40]. Sudya Mojadedining so‘zlariga ko‘ra, 5-may kuni hukm o‘qilgan paytda linchda gumon qilingan uch nafar shaxs hamon ozodlikda bo‘lgan[41].
2015-yil 19-may kuni o‘n bir politsiyachi, jumladan, mahalliy tuman militsiyasi boshlig‘i Farxundani himoya qila olmagani uchun bir yilga ozodlikdan mahrum etildi[42][43].
2015-yil 2-iyul kuni apellyatsiya sudi linchda ayblangan to‘rt kishiga nisbatan o‘lim jazosini bekor qildi. Ulardan uchtasining qamoq muddati 20 yilga qisqartirilgan boʻlsa, toʻrtinchisi 10 yillik qamoq jazosiga hukm qilindi, bu esa koʻcha namoyishlari va ayollar huquqlari boʻyicha munozaralarga sabab boʻldi[44]. Politsiya boshligʻi va qotillik sodir boʻlgan Shoh-Do Shamshira masjidining qoʻriqchisi oqlandi[43].
2015-yil avgust oyida prezident Ashraf G‘ani tomonidan tayinlangan advokatlar hay’ati ushbu ish bo‘yicha sud jarayoni natijalarini o‘rganish natijasida Afg‘oniston Oliy sudiga uning o‘limida ayblanganlar ustidan qayta ko‘rib chiqilishi haqida rejali tavsiyanoma berildi[45].
2016-yil 19-mart kuni Afg‘oniston fuqarolik jamiyati tashkiloti bo‘lmish Ayollarning siyosiy ishtiroki qo‘mitasi Oliy sud qarorlarini oshkoralik bilan qayta ko‘rib chiqishga chaqirdi[46].
Afgʻoniston Oliy sudi
- Zayniddin „ Viagra, prezervativ va butparast tumorlarini sotgani fosh boʻlgach, Farxunda ismli yosh ayolni Qur’onni yoqib yuborganlikda yolgʻon ayblagan Shoh-Do Shamshira masjidi qoʻriqchisi“ edi[47]. Uning jazosi oʻlim jazosidan 20 yilga qisqartirildi, bu muddat Pul-e-Charxi qamoqxonasida oʻtkazilishi kerak. [47]
- Sharaf Bagʻloniy Afgʻoniston Milliy xavfsizlik boshqarmasi (NDS) agenti boʻlib ishlagan. Uning jazo muddati ham oʻlim jazosidan xuddi shu qamoqxonada 20 yilga qisqartirildi. [47]
- Abdul Basher oʻz mashinasini Farxunda ustiga haydagan shaxs edi. Uning jazosi ham oʻlim jazosidan 20 yillik qamoq jazosiga qisqartirildi. [47]
- Jinoyat sodir etilganda oʻzini 17 yoshda deb daʼvo qilgan Muhammad Yaqub voyaga yetmaganligi sababli atigi 10 yil xizmat qilishi kerak. [47]
Yana qarang
Manbalar
Havolalar
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
