Genotsid konvensiyasi
From Wikipedia, the free encyclopedia
Genotsid jinoyatining oldini olish va jazolash toʻgʻrisidagi konvensiya (CPPCG) yoki Genotsid konvensiyasi genotsidni jinoyat deb hisoblaydigan va ishtirokchi-davlatlarni uning taqiqlanishini taʼminlashga majburlaydigan xalqaro shartnomadir. Bu genotsidni jinoyat sifatida nomlash uchun birinchi huquqiy hujjat va 1948-yil 9-dekabrda Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining uchinchi sessiyasida Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi tomonidan bir ovozdan qabul qilingan inson huquqlari toʻgʻrisidagi birinchi shartnoma[1] Konvensiya 1951-yil 12-yanvarda kuchga kirgan va 2021-yil holatiga koʻra 152 ta davlat ishtirokchi boʻlgan.
Toʻliq nomi:
| |
---|---|
Imzolangan sanasi | 1948-yil 9-dekabr |
Imzolangan joyi | Parij |
Kuchga kirishi | 1951-yil 12-yanvar |
Imzolangan | 39 ta |
Tomonlar | 152 ta |
Saqlanadigan joyi | Birlashgan Millatlar Tashkilotining saqlash arxivi |
Genotsid konvensiyasi asosan Ikkinchi Jahon urushiga javoban ishlab chiqilgan boʻlib, unda Xolokost kabi vahshiyliklarni uyushtirilgan va tegishli tavsif yoki qonuniy taʼrif yoʻq edi. 1944-yilda fashistlar tomonidan bosib olingan Yevropa va arman genotsidini tasvirlash uchun „genotsid“ atamasini kiritgan polshalik-yahudiy huquqshunos Rafael Lemkin uni xalqaro huquqda jinoyat sifatida tan olish uchun kampaniya olib bordi.[2] Bu 1946-yilda Bosh Assambleya tomonidan genotsidni xalqaro jinoyat sifatida tan olgan va uning sodir etilishining oldini olish va jazolash uchun majburiy shartnoma tuzishga chaqiruvchi muhim rezolyutsiya bilan yakunlandi.[3] Birlashgan Millatlar Tashkilotiga aʼzo davlatlar oʻrtasidagi keyingi muhokamalar va muzokaralar natijasida CPPCG paydo boʻldi.
Konvensiya genotsidni „milliy, etnik, irqiy yoki diniy guruhni toʻliq yoki qisman yoʻq qilish maqsadida qilingan beshta harakat“ sifatida belgilaydi. Bu beshta qilmish: guruh aʼzolarini oʻldirish, ularga ogʻir jismoniy yoki ruhiy zarar yetkazish, guruhni yoʻq qilishga moʻljallangan turmush sharoitlarini oʻrnatish, tugʻilishning oldini olish va bolalarni guruhdan majburan olib chiqish. Jabrlanuvchilar tasodifiy emas, balki haqiqiy yoki taxminiy guruhga aʼzoliklari tufayli nishonga olinadi.[4] Konvensiya uni amalga oshirishda ishtirok etish, urinish yoki undash uchun jinoiy javobgarlikka tortadi. Aʼzo davlatlarga genotsid bilan shugʻullanishi taqiqlangan va bu taqiqning bajarilishini taʼminlashga majburdirlar. Jinoyatchilarning barchasi xususiy shaxslar, davlat amaldorlari yoki suveren immunitetga ega boʻlgan siyosiy rahbarlar boʻlishidan qatʼi nazar, sudga tortilishi kerak.
CPPCG ham milliy, ham xalqaro darajada qonunga taʼsir koʻrsatdi. Uning genotsid taʼrifi Xalqaro Jinoyat Sudi kabi xalqaro va gibrid tribunallar tomonidan qabul qilingan va bir qancha mamlakatlarning ichki qonunchiligiga kiritilgan[5]. Uning qoidalari keng tarqalgan odat huquqini aks ettiruvchi va shuning uchun ular ishtirokchi boʻlishidan qatʼi nazar, barcha davlatlar uchun majburiy hisoblanadi. Xalqaro sud (ICJ) ham xuddi shunday qarorga keldiki, Konvensiya asosidagi tamoyillar genotsidga qarshi qatʼiy meʼyor boʻlib, hech bir hukumat uni buza olmaydi[6]. Genotsid toʻgʻrisidagi konvensiya ICJning rohingya genotsidi ishi va 2022-yilda Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishi bilan bogʻliq tortishuvlar kabi xalqaro sud jarayonlariga olib keladigan nizolarni koʻrib chiqish uchun majburiy yurisdiksiyaga ruxsat beradi.