From Wikipedia, the free encyclopedia
Model — bu bir obyekt, shaxs yoki tizimning maʼlumotlar bilan taʼriflangan tasviridir. Aslida ushbu atama 16-asrning oxirida ingliz tilida arxitektik rejalar maʼnosini bildiradi va fransuz, italyan tillaridan kelib chiqqan boʻlib, oxir-oqibat lotin tilining modul, oʻlchovidan kelib chiqqan[1].
Modelllar jismoniy modellarga (masalan, kema modeli yoki moda modeli) va abstrakt modellarga (mesalan, havo prognozi haqida maʼlumot beruvchi matematik tenglamalar toʻplami) boʻlinadi. Abstrakt va konseptual modellar fan falsafasi markaziy qismidir[2].
Ilmiy tadqiqotlar va amaliy fanlarda model nazari bilan chalgʻitilish kerak emas: model faqat haqiqatni yaxshiroq tushunish yoki dunyoni bashoratni ifodalashga harakat qilsa, nazariya haqiqatni tushuntirish deb eʼtirof etishilishi bilan koʻproq ifodalanadi[3].
Termin sifatida model tushunchalari muayyan sohalarda „struktural dizayn yoki joylashuv“ maʼnosidan kelib chiqqan:
Fizik model bu bir obyekt, shaxs yoki tizim kichik yoki katta jismoniy tasviri hisoblanadi. Modellashtirilayotgan obyekt kichik (masalan, atom) yoki katta (masalan, Quyosh tizimi) yoki real oʻlchamda boʻlishi mumkin (masalan, potensial mijozlar uchun kiyim-kechaklarni koʻrsatadigan moda modeli).
Modelning geometriya sohasida u ifodalaydigan obyekt koʻpincha biridan masshtabi oʻzgartiriladi. Baʼzan buzib koʻrsatish tizimli boʻladi, masalan, togʻlarning hududini oshirish uchun topografiya modellashda gorizontal ravishda qatʼiy va vertikal ravishda kattaroq qatʼiy shkaladan foydalaniladi.
Arxitektura modeli tuzilma ichida ichki munosabatlarni yoki tuzilmaning atrof-muhitga tashqi munosabatlarini koʻrish imkonini beradi.
Instrumentli fizika modellar muhandislik dizaynida suyuqlik oqimlarini tekshirishning samarali usulidir. Jismoniy modellar koʻpincha uskunalar va jarayonlarning dizaynini optimallashtirish uchun hisoblash suyuqlik dinamikasi modellari bilan birlashtirilgan. Bular tashqi oqimlarni oʻz ichiga oladi, masalan, binolar, transport vositalari, odamlar yoki gidravlik tuzilmalar atrofida hosil boʻladi. Ushbu dizayn harakatlari uchun shamol va suv tunnellarini sinovdan oʻtkazish koʻpincha qoʻl keladi. Instrumentlashtirilgan jismoniy modellar shuningdek, kanal tizimlari, ifloslanishlarni nazorat qilish uskunalari, oziq-ovqatni qayta ishlash mashinalari va idishlarini yaratish uchun ichki oqimlarni tekshirishi mumkin. Ushbu holatda oqimning batafsil holatini kuzatish uchun shaffof oqim modellari qoʻllanadi. Ushbu modellar geometriya va muhim kuchlar asosida, masalan, Froude raqami yoki Reynolds raqami oʻlchashdan foydalangan holda (qarang Similitud) oʻlchanadi. Kompyuterlar davriga qadar Buyuk Britaniya iqtisodiyoti, masalan, soliq koʻtarilishlarining ish bilan taʼsirini taxmin qilish uchun MONIAK gidravlik modeli bilan modellashtirilgan.
Tushunchaviy model — bu tizimning nazariy ifodasidir, masalan, havo prognozi uchun atmosfera ishini tasvirlashga harakat qiladigan matematik tenglamalar toʻplami[6]. U model tasvirlagan mavzuni tushunishga yoki simulyatsiya qilishga yordam beradigan tushunchalardan iborat.
Abstrakt yoki tushunchaviy modellar fan falsafasi markaziy qismidir, chunki deyarli har bir ilmiy nazariya jismoniy yoki inson sferasi qandaydir model sifatida muhimi rol oʻynaydi[7][8]. Baʼzi maʼnoda, jismoniy model „har doim baʼzi tushunchaviy modelning qayta koʻrib chiqilishi; tushunchaviy model jismoniy modelning nusxasi sifatida avvalroq tasavvur qilinadi“, keyinchalik tasavvur qilinganidek quriladi[9]. Shunday qilib, ushbu atama konseptuallashtirish yoki umumlashtirish jarayonidan keyin hosil boʻladigan natijadagi modellarga ishora qiladi[8].
Herbert Stachoviak aytishicha, model kamida uchta xususiyat bilan tavsiflanadi:[10]
Masalan, yoʻl xaritasi shahardagi haqiqiy koʻchalarning modelidir (xaritasi), shaharda yoʻl topish maqsadida piyodalar va transport haydovchilari uchun (pragmatizm) yoʻl koʻrsatkichlari va yoʻl belgilarini tasvirlash bilan birga koʻchalar yoʻnalishini koʻrsatadi.
Qoʻshimcha xususiyatlar, masalan, kengaytma va oʻlchamini oʻzgartirish[11] hamda amal qilish huquqi taklif etilgan[12]. Amerikalik filosof Maykl Veysberg aniq va matematik modellar oʻrtasida farqini tushuntiradi va kompyuter simulyatsiyalarini (hisobot modellarini) oʻzlarining modellar sinflarini fanga taklif qiladi[13].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.