Nyu-York

Nyu-York (inglizcha: New York City) – AQShning eng katta sanoat, moliya, savdo-transport hamda siyosiy va madaniy markazi, dunyodagi eng yirik shaharlardan biri. Atlantika okeani sohilida, Gudzon daryosining quyilish joyida. Shaharning markaziy qismi Manhattan orolida joylashgan. Iqlimi moʻtadil, sernam iqlim. Yillik yogʻin – 1000 mm. Maydoni (shaharning munitsipal chegarasi doirasida, suv havzalarisiz) – 953 km². Aholisi – 8 804 190 kishi (2020)^[2]. Nyu-Yorkning amalda qoʻshilib ketgan shaharlar va shahar atrofi bilan birga maydoni 27 ming km², aholisi 19 million kishi. Shahar aholisining koʻpchiligi asli yevropalik, osiyolik va afrikaliklar, xususan, 15% qoratanlilar, 14% kelib chiqishiga koʻra italyanlar, 12% puertorikanlar va boshqalardan iborat.

Bu atamaning boshqa maʼnolari ham mavjud. Qarang: Nyu-York (maʼnolari).

Nyu-York
Shahar
Bayroq Gerb
40°39′0″N 74°3′0″W
Mamlakat	AQSh
Shtat	Nyu-York
Hukumat
• [[Mer]]	Eric Adams
Maydon	1,223.59 km2 (472.43 kv mi)
Markazi balandligi	10[1] m
Aholisi  (2020)	8 804 190[2]
Zichligi	11313.68 kishi/km2
Etnoxoronim	nyu-yorklik
Vaqt mintaqasi	UTC-5, yozda UTC-4
Telefon kodi	212, 332, 347, 646, 718, 917, 929
Pochta indeks(lar)i	100xx-104xx, 11004-05, 111xx-114xx, 116xx
Avtomobil kodi	NY
Nyu-York

Ilk bor Manhattan oroliga 1613-yilda gollandlar kelib oʻrnashgan. Shaharga 1625-yilda asos solingan. 1626-yildan Yangi Amsterdam (niderlandcha: Nieuw Amsterdam) deb atalgan. 1664-yilda Yangi Amsterdamni inglizlar bosib olib, York gersogi sharafiga Nyu-York deb ataganlar. 1785–1790-yillarda Nyu-York Amerika Qoʻshma Shtatlarining muvaqqat poytaxti. Shaharda Birlashgan Millatlar Tashkiloti va boshqa xalqaro tashkilotlarning shtab-kvartirasi joylashgan.

Nyu-York – Amerika Qoʻshma Shtatlarida eng katta, dunyoda eng yirik dengiz portlaridan. Chetdan keltiriladigan yuklar (neft, tropik oʻsimliklar mahsuloti, xom ashyo, sanoat buyumlari) chetga chiqariladigan yuklar (sanoat buyumlari, oziq-ovqat)dan uch marta koʻp. Mamlakat tashki savdo aylanmasining 1/4 qismi Nyu-York orqali oʻtadi. Shaharda fond birjasi, bank, sugʻurta jamiyatlari, sanoat va boshqa korporatsiyalarining boshqarmalari joylashgan. 3 ta katta xalqaro aeroport mavjud. Tikuvchilik va poligrafiya sanoatlari salmoqli oʻrin tutadi. Mashinasozlik va metallsozlik (jumladan, elektrotexnika, tayyor qismlardan avtomobil yigʻish, aviaraketasozlik, optika-mexanika), kimyo hamda galantereya va zargarlik buyumlari ishlab chiqarish rivojlangan. Neftni qayta ishlash, rangli metallurgiya, oziq-ovqat sanoati korxonalari bor. Shaharning ayrim qismlarini 60 dan ortiq koʻprik, bir nechta avtomobil tunneli (umumiy uzunligi 370 km) va yoʻlovchilar tashish paromlari birlashtirib turadi. 1868-yildan metropoliten ishlab turibdi.

Nyu-York universitetlarning soni boʻyicha AQShda Kaliforniyadan keyin ikkinchi oʻrinda turadi. Nyu-Yorkda 40 dan ortiq kollej, Fanlar akademiyasi va boshqa akademiyalar, institutlar, yirik kutubxonalar, muzeylar, 70 dan ortiq teatr binolari, Filarmoniya zali, konservatoriya, konsert zallari va boshqa bor.

Nyu-Yorkda italyanlar, yahudiy, xitoy va boshqa millatga mansub aholining koʻcha va kvartallari mavjud. Shahar 19-asr boshidan toʻgʻri burchakli reja asosida shakllana boshladi. 19-asr oʻrtalariga kelib, ulkan shaharga aylandi. Eng katta koʻchalardan biri – Brodvey (uzunligi 29 km). 19–20-asrlarda koʻp qavatli baland binolar qurila boshlandi. 20-asr oʻrtalariga kelib Nyu-York uzunligi 200 km keladigan va birbiri bilan tutashib ketgan ulkan shaharlar toʻdasiga aylandi. 17–18-asrlarda qurilgan binolardan ratusha (1803–1812), Triniti-Chyorch cherkovi (1839–1846), katta muhandislik inshootlaridan Bruklin koʻprigi (1869–1883) va boshqa saqlangan. Koʻp qavatli binolardan Empire State Building (102 qavat, 1930–1931), BMT shtab-kvartirasi binosi (1947–1952), Xalqaro savdo markazi (2 ta 110 qavatli minora, balandligi 412 m; 1971–1973; 2001-yil 11-sentabrda terrorchilar tomonidan portlatilgan) va boshqa yirik koʻpriklari: George Washington va Verratsano-Norrous. Muhim yodgorliklari: Ozodlik haykali va Vashington arki.

Tarixi

Asosiy sahifa: Nyu-York shahri tarixi

Qadim zamonlarda hozirgi Nyu-York shahri hududida algonkinlar istiqomat qilishgan.

Nyu-York limaniga tashrif buyurgan ilk yevropalik Giovanni da Verrazzano boʻlgan. Verrazzano Florensiyada tugʻilgan boʻlib, tadqiqotchi sifatida faoliyat yuritgan. U Nyu-York limaniga 1524-yilda tashrif buyurgan hamda u yerni Fransiyaga tegishli hudud, deb daʼvo qiib, hududni Nouvelle Angoulême (Yangi Angoulême), deb nomlagan. Undan keyin, portugaliyalik kapitan Estêvão Gomes rahbarligidagi ispan ekspeditsiyasi 1525-yilning yanvarida Nyu-York limaniga yetib kelgan. Gomes Gudzon daryosini Río de San Antonio (San Antonio daryosi), deb nomlagan hamda uning xaritasini ishlagan. 1527-yili Shimoliy Amerikaning sharqiy qirgʻogʻini koʻrsatuvchi ilk ilmiy xarita – Padrón Real Gomes ekspeditsiyasi materiallari asosida ishlangan. AQShning shimoliy-sharqiy qismi Gomes sharafiga Tierra de Esteban Gómez, deb nomlangan.

Geografiyasi

Iqlimi

Nyu-York shahri
Klimatogramma
Y F M A M I I A S O N D     3.6     40 28     3.2     42 30     4.3     50 36     4.1     62 46     4     71 55     4.5     80 64     4.6     85 70     4.6     83 69     4.3     76 62     4.4     65 51     3.6     54 42     4.4     44 34 Oʻrtacha maksimal va minimal harorat (°F) Yogʻin miqdori (dyuym)
Y F M A M I I A S O N D     91     4 −2     81     6 −1     109     10 2     104     17 8     102     22 13     114     27 18     117     29 21     117     28 21     109     24 17     112     18 11     91     12 6     112     7 1 Oʻrtacha maksimal va minimal harorat (°C) Yogʻin miqdori (mm)

Nyu-York shahri iqlimi
Koʻrsatkich	Yan	Fev	Mart	Apr	May	Iyun	Iyul	Avg	Sen	Okt	Noy	Dek	Yil
Mutlaq maksimal, °C	15,8	15,9	21,3	28,3	31,4	33,4	35,4	34,1	31,7	26,5	21,5	17,2	36,1
Oʻrtacha maksimal, °C	4,2	5,7	9,9	16,6	21,9	26,5	29,4	28,5	24,6	18,1	12,2	6,8	17,0
Oʻrtacha harorat, °C	0,9	2,2	6,0	12,1	17,3	22,2	25,3	24,5	20,7	14,4	8,9	3,9	13,2
Oʻrtacha minimal, °C	−2,3	−1,4	2,1	7,5	12,8	18,0	21,2	20,5	16,8	10,8	5,6	1,0	9,4
Mutlaq minimal, °C	9,8	−10,7	−6,8	0,4	6,6	11,5	16,6	15,7	10,1	3,6	−2,4	−7,8	−13,5
Yogʻingarchilik meʼyori, mm	92	81	109	104	101	115	117	116	109	111	91	111	1 258
Manba: [4][5][6][7][8]

Demografiyasi

Aholining oʻsishi

Yil	Aholi	±%
1698	4 937	—
1712	5 840	+18.3%
1723	7 248	+24.1%
1737	10 664	+47.1%
1746	11 717	+9.9%
1756	13 046	+11.3%
1771	21 863	+67.6%
1790	33 131	+51.5%
1800	60 515	+82.7%
1810	96 373	+59.3%
1820	123 706	+28.4%
1830	202 589	+63.8%
1840	312 710	+54.4%
1850	515 547	+64.9%
1860	813 669	+57.8%
1870	942 292	+15.8%
1880	1 206 299	+28.0%
1890	1 515 301	+25.6%
1900	3 437 202	+126.8%
1910	4 766 883	+38.7%
1920	5 620 048	+17.9%
1930	6 930 446	+23.3%
1940	7 454 995	+7.6%
1950	7 891 957	+5.9%
1960	7 781 984	−1.4%
1970	7 894 862	+1.5%
1980	7 071 639	−10.4%
1990	7 322 564	+3.5%
2000	8 008 288	+9.4%
2010	8 175 133	+2.1%
2020	8 804 190	+7.7%
2021 (tax.)	8 467 513	−3.8%
Manbalar: 1698–1771,[9] 1790–1990,[10] 2000–2010,[11] 2020,[2] 2021[12]

Demografiya	2020[13]	2010[14]	1990[15]	1970[15]	1940[15]
Oq tanlilar	30.9 %	33.3 %	43.4 %	64.0 %	92.1 %
Latinoamerikaliklar	28.3 %	28.6 %	23.7 %	15.2 %	1.6 %
Afroamerikaliklar	20.2 %	22.8 %	28.8 %	21.1 %	6.1 %
Osiyoliklar	15.6 %	12.6 %	7.0 %	1.2 %	0.2 %
Mahalliy amerikaliklar	0.2 %	0.2 %	0.4 %	0.1 %	–
Koʻp irqli amerikaliklar	3.4 %	1.8 %	–	–	–

Nyu-York shahri aholi soni boʻyicha AQShdagi eng yirik shahardir^[16]. 2010-yilgi maʼlumotlarga koʻra, shaharda 8 175 133 nafar kishi istiqomat qiladi^[2][17][18]. AQShning aholi soni boʻyicha 2-eng yirik shahri boʻlmish Los-Anjelesda Nyu-York shahri bilan solishtirilganda ikki barobar kam kishi istiqomat qiladi^[16]. Nyu-York shahri aholisi soni 2010–2020-yillar oraligʻida sezilarli darajada oʻsgan (taxminan 629 000 nafar kishi). Solishtirish uchun, AQShning aholi soni boʻyicha Nyu-Yorkdan keyingi eng yirik toʻrt shahri – Los-Anjeles, Chicago, Houston va Phoenixning ayni oʻnyillikda oʻsgan aholi sonini qoʻshganda ham Nyu-Yorkda oʻsgan aholi sonidan ozdir^[19][20]. Nyu-York shahri aholisi Nyu-York shtati aholisining taxminan 44 foizini^[21], Nyu-York aglomeratsiyasi aholisining esa taxminan 39 foizini tashkil etadi^[22]. Ushbu shaharda istiqomat qiluvchi aholining aksariyati (5 141 538 yoki 58.4 foizi) Long Island, Bruklin yoki Queensda yashashadi^[23].

Irqiy va etnik guruhlar

2020-yilgi maʼlumotlarga koʻra, Nyu-York shahridagi irqiy va etnik guruhlarning tarkibi quyidagicha: 30.9% oq tanlilar, 28.7% latinoamerikaliklar, 20.2% qora tanlilar yoki afroamerikaliklar, 15.6% osiyoliklar va 0.2% mahalliy amerikaliklar^[24]. Latinoamerikalik boʻlmagan aholining 3.4 foizi birdan ortiq irqqa mansub hisoblanadi. 1892–1924-yillar oraligʻida Ellis oroliga 12 milliondan ziyod yevropalik immigrantlar koʻchib kelgan^[25]. 1900-yilga kelib, olmonlar immigrantlarning eng yirik guruhini tashkil qilgan. Ulardan keyin irlandlar, yahudiylar va italyanlar immigrantlarning katta guruhini tashkil etishgan^[26]. 1940-yilda oq tanlilar shahar aholisining 92 foizini egallagan^[15].

Jinsiy orientatsiya

Nyu-York aglomeratsiyasida taxminan 570 000 nafar gey va biseksual kishilar istiqomat qiladi^[27][28]. Shaharda bir jinslar orasidagi nikoh 2011-yilning 24-iyunida legallashtirilgan^[29].

Dini

Diniy mansublik (2014)[30][31]
Xristian			59%
Katolik			33%
Protestant			23%
Boshqa xristianlik oqimlari			3%
–			24%
Yahudiy			8%
Hindu			3%
Musulmon			3%
Buddist			1%
Boshqa			1%

Xristianlik

Nyu-York shahrida yashovchi dindorlarning aksariyati xristianlar hisoblanadi^[30]. Soni jihatdan eng katta xristianlik denominatsiyasi tarafdorlari rim katolik cherkoviga toʻgʻri keladi (33%). Ikkinchi eng katta xristianlik denominatsiyasi protestantizm tarafdorlariga (23%) toʻgʻri keladi.

Yahudiylik

Shaharda taxminan 1.1 million nafar kishi yahudiylik diniga eʼtiqod qiladi^[32][33]. Ularning yarmidan koʻpi Bruklinda istiqomat qiladi. Yahudiylik New York shahridagi ikkinchi eng koʻp tarafdorlarga ega din hisoblanadi.

Islom

Islom dini Nyu-York shahrida xristianlik va yahudiylikdan keyingi uchinchi eng koʻp tarafdorlarga ega dindir. Musulmon aholining soni taxminan 600 000 va 1 000 000 orasida^[34]. Amerikalik musulmonlarning 22.3 foizi Nyu-York shahrida istiqomat qilishadi.

Hinduizm va boshqa diniy mansubliklar

Nyu-York shahrida yuqoridagi uch dindan boshqa hinduizm, buddizm, sikhizm, zardushtiylik va boshqa dinlar, shuningdek, ateizm tarafdorlari bor. 2014-yilgi maʼlumotlarga koʻra, new yorkliklarning 3 foizdan oshigʻi ateist sanaladi^[30].

Hukumati

Eric Adams Nyu-York shahrining amaldagi va 101-meridir.

Nyu-York shahrini mer, munitsipal kengash va hisoblar boshqarmasi idora qiladi. Mer aholi tomonidan 4 yil muddatga saylanadi.

Shaharning amaldagi meri – Eric Adams. 2021-yilda unga saylovchilarning 67 foizi ovoz bergan. Merlik lavozimiga 2022-yilning 1-yanvaridan kirishgan.

2016-yil aprel holatiga koʻra, shaharda roʻyxatga olingan saylovchilarning 69 foizi demokratlar, 10 foizi esa respublikachilar hisoblanadi^[35].

Manbalar

1. „US Board on Geographic Names“ (inglizcha). United States Geological Survey (2018-yil 23-iyun). Qaraldi: 2008-yil 31-yanvar. Search for feature ID 975772.
2. „QuickFacts: New York city, New York“ (inglizcha). U.S. Census Bureau. Qaraldi: 2021-yil 17-avgust.
3. Belvedere Castle at NYC Parks
4. „NowData – NOAA Online Weather Data“. National Oceanic and Atmospheric Administration. Qaraldi: 2021-yil 4-may.
5. „Summary of Monthly Normals 1991–2020“. National Oceanic and Atmospheric Administration. 2021-yil 4-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 4-may.
6. „New York Central Park, NY Climate Normals 1961−1990“. National Oceanic and Atmospheric Administration. Qaraldi: 2020-yil 18-iyul.
7. „Average Percent Sunshine through 2009“. National Climatic Data Center. Qaraldi: 2012-yil 14-noyabr.
8. „New York, New York, USA – Monthly weather forecast and Climate data“. Weather Atlas. Qaraldi: 2019-yil 4-iyul.
9. Greene and Harrington. American Population Before the Federal Census of 1790, New York, 1932.Rosenwaike, Ira. Population History of New York City. Syracuse, N.Y.: Syracuse University Press, 1972 — 8-bet. ISBN 0-8156-2155-8.
10. Gibson, Campbell.Population of the 100 Largest Cities and Other Urban Places in the United States:1790 to 1990, United States Census Bureau, June 1998. Retrieved June 12, 2007.
11. „Table PL-P1 NYC: Total Population New York City and Boroughs, 2000 and 2010“. nyc.gov. Qaraldi: 2016-yil 16-may.
12. „City and Town Population Totals: 2020–2021“. U.S. Census Bureau. Qaraldi: 2022-yil 5-iyun.
13. „2020: DEC Redistricting Data (PL 94-171)“. US Census Bureau.
14. „QuickFacts for New York City / New York State / United States“. United States Census Bureau. Qaraldi: 2022-yil 14-fevral.
15. „Race and Hispanic Origin for Selected Cities and Other Places: Earliest Census to 1990“. U.S. Census Bureau. 2012-yil 12-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 7-noyabr.
16. Barron, James. „New York City's Population Hits a Record 8.6 Million“ (2018-yil 22-mart). Qaraldi: 2018-yil 22-mart.
17. Sherry, Virginia N.. „Staten Island population at all-time high of 473,000; NYC's soars to record 8.4 million“ (2014-yil 27-mart). Qaraldi: 2014-yil 27-mart.
18. Roberts, Sam. „Fewer People Are Abandoning the Bronx, Census Data Show“ (2013-yil 14-mart). Qaraldi: 2014-yil 27-mart.
19. Castronuovo, Celine „All 10 largest cities grew, Phoenix supplants Philly as 5th largest in US“. The Hill (2021-yil 12-avgust). Qaraldi: 2021-yil 28-avgust.
20. Dorman, John L. „Census: The 10 most populous US cities are led by NYC, Los Angeles, and Chicago; Phoenix leapfrogs Philadelphia to claim the No. 5 spot“. Business Insider (2021-yil 16-avgust). Qaraldi: 2021-yil 27-avgust.
21. „ACS Demographic and Housing Estimates–2012–2016 American Community Survey 5-Year Estimates–City Versus State“. American Fact Finder, United States Census Bureau (2016). 2020-yil 14-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 8-oktyabr.
22. „ACS Demographic and Housing Estimates–2012–2016 American Community Survey 5-Year Estimates–City Versus Metro“. American Fact Finder, United States Census Bureau (2016). 2020-yil 14-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 8-oktyabr.
23. Correal, Annie. „New York City adds 629,000 people, defying predictions of its decline“ (2021-yil 12-avgust). 2021-yil 28-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 27-avgust.
24. „2020 Decennial Census“. U.S. Census Bureau. Qaraldi: 2022-yil 11-fevral.
25. Jones, Charisse „Ellis Island strives to tell more complete immigration story“. USA Today (2008-yil 24-sentyabr). Qaraldi: 2014-yil 4-iyul.
26.  Chisholm, Hugh, ed. (1911) "New York City#Population" Encyclopædia Britannica 19 (11chi nashri) Cambridge University Press p. 617
27. Gates, Gary J. „Same-sex Couples and the Gay, Lesbian, Bisexual Population: New Estimates from the American Community Survey“. The Williams Institute on Sexual Orientation Law and Public Policy (2006-yil oktyabr). 2013-yil 9-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 7-dekabr.
28. Silverman, Brian; Chauvin, Kelsy. Frommer's New York City 2013. John Wiley & Sons, 2013. ISBN 978-1-118-33144-6. Qaraldi: 2015-yil 24-mart.
29. Confessore, Nicholas; Barbaro, Michael. „New York Allows Same-Sex Marriage, Becoming Largest State to Pass Law“. The New York Times (2011-yil 24-iyun). Qaraldi: 2012-yil 2-sentyabr.
30. Lipka, Michael „Major U.S. metropolitan areas differ in their religious profiles“. Pew Research Center (2015-yil 29-iyul). Qaraldi: 2015-yil 30-iyul.
31. „Religion in America: U.S. Religious Data, Demographics and Statistics“ (en-US). Pew Research Center's Religion & Public Life Project. Qaraldi: 2020-yil 11-iyul.
32. „World Jewish Population“. SimpleToRemember.com–Judaism Online. Qaraldi: 2012-yil 2-sentyabr.
33. „Jewish Community Study of New York: 2011 Comprehensive Report“. UJA-Federation of New York. 2021-yil 16-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 13-avgust.
34. Grynbaum, Michael M.; Otterman, Sharon. „New York City Adds 2 Muslim Holy Days to Public School Calendar“ (2015-yil 4-mart). Qaraldi: 2015-yil 4-mart.
35. „NYSVoter Enrollment by County, Party Affiliation and Status“. New York State Board of Elections (2016-yil aprel). 2016-yil 30-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 30-iyul.

Adabiyotlar

• Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi. Toshkent: Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2000.

Oʻqish uchun

• Belden, E. Porter. New York, Past, Present, and Future: Comprising a History of the City of New York, a Description of its Present Condition, and an Estimate of its Future Increase. New York: G.P. Putnam, 1849.
• Burgess, Anthony. New York (Anthony Burgess book). New York: Little, Brown & Co., 1976. ISBN 978-90-6182-266-0.
• Federal Writers' Project. The WPA Guide to New York City, 1995 reissue, New York: The New Press, 1939. ISBN 978-1-56584-321-9.
• Empire City: New York Through the Centuries. Columbia University Press, 2005. ISBN 978-0-231-10909-3.
• Lankevich, George L.. American Metropolis: A History of New York City. NYU Press, 1998. ISBN 978-0-8147-5186-2.
• White, E.B.. Here is New York, 2000 reissue, Little Bookroom, 1949.
• Whitehead, Colson. The Colossus of New York: A City in 13 Parts. New York: Doubleday, 2003. ISBN 978-0-385-50794-3.

Havolalar

• Rasmiy sayti (inglizcha)
• NYC Go, rasmiy turizm sayti (inglizcha)
• New York City Curlie katalogida

Oldingisi Trenton (New Jersey)

AQSh poytaxti 1785–1791

Keyingisi Filadelfiya (Pennsylvania)