From Wikipedia, the free encyclopedia
Fotoalbom yoqilgʻi – bu yoqilgʻi sifatida qazib olinadigan va yondiriladigan, oʻlik oʻsimliklar va hayvonlarning qoldiqlaridan yer qobigʻida tabiiy ravishda hosil boʻlgan uglevodorodli materialdir. Asosiy qazib olinadigan yoqilgʻi koʻmir, xom neft va tabiiy gazdir[1]. Fotoalbom yoqilgʻilarni toʻgʻridan-toʻgʻri issiqlik bilan taʼminlash (masalan, pishirish yoki isitish uchun), dvigatellarni quvvatlantirish (avtomobillardagi ichki yonuv dvigatellari kabi) yoki elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun yondirilishi mumkin[2]. Baʼzi qazilma yoqilgʻilar yonishdan oldin kerosin, benzin va propan kabi maxsulotlarga qayta ishlanadi. Fotoalbom yoqilgʻilarning kelib chiqishini quydagicha tushinish mumkin, yaʼni: fotosintez natijasida hosil boʻlgan organik molekulalarni (koʻmilgan oʻlik organizmlar) anaerobik parchalanishidir[3].
Bu maqolada bir qancha muammolar mavjud. Iltimos, ularni tuzatib yordam qiling yoki shu muammolarni munozara sahifasida muhokama qiling.
|
|
|||||||
Asosiy qazib olinadigan yoqilgʻilar: gaz, neft va koʻmir. | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
2019-yilda dunyoda birlamchi energiya isteʼmolining 84 foizi va elektr energiyasining 64 foizi fotoalbom yoqilgʻilarga toʻgʻri keldi[4]. Qazib olinadigan yoqilgʻining keng miqyosda yonishi atrof- muhitga jiddiy zarar yetkazadi. Inson faoliyati natijasida hosil boʻlgan karbonat angidridning (CO 2) 80% dan ortigʻi ularni yoqish natijasida hosil boʻladi. Yerdagi tabiiy jarayonlar, buning faqat kichik bir qismini olib tashlashi mumkin. Shu sababli, atmosferadagi karbonat angidridning yiliga milliard tonnaga koʻpayishi kuzatilmoqda[5]. Fotoalbom yoqilgʻilarning yonishi global isish va okeanlarning kislotalanishiga olib keladigan issiqxona gazlari emissiyasining asosiy manbayi hisoblanadi. Bundan tashqari, havo ifloslanishi tufayli oʻlimning ortishi qazib olinadigan yoqilgʻi zarralari bilan bogʻliq. Hisob-kitoblarga koʻra, bu global yalpi ichki mahsulotning 3% dan ortigʻini tashkil qiladi[6] va qazib olinadigan yoqilgʻidan voz kechish har yili millionlab odamlarning hayotini saqlab qoladi[7].
2021-yilda Xalqaro energetika agentligi, agar global iqtisodiyot va jamiyat iqlim oʻzgarishining eng yomon taʼsiridan qochishni va iqlim oʻzgarishini yumshatish boʻyicha xalqaro maqsadlarga erishishni istasa, qazib olinadigan yoqilgʻini qazib olish boʻyicha yangi loyihalarni amalga oshirishni toʻxtatish kerak degan xulosaga keldi[8].
Fotoalbom yoqilgʻilarning millionlab yillar davomida yer qobigʻidagi issiqlik va bosim taʼsirida oʻlik oʻsimliklarning toshga aylangan qoldiqlaridan hosil boʻlishi haqidagi nazariya birinchi marta Andreas Libavius tomonidan 1597-yilda "Alchemia " asarida, keyinroq Mixail Lomonosov tomonidan qoʻllangan.
Million yillar avval anoksik sharoitda koʻp miqdorda nobud boʻlgan va choʻkkan suv fitoplanktonlari va zooplanktonlar anaerobik parchalanish natijasida neft va tabiiy gaz hosil qila boshladilar. Geologik vaqt oʻtishi bilan bu organik moddalar loy bilan aralashib, noorganik choʻkindilarning keyingi ogʻir qatlamlari ostida koʻmildi. Natijada paydo boʻlgan yuqori harorat va bosim organik moddalarning kimyoviy jihatdan oʻzgarishiga olib keldi[3].
Yer usti oʻsimliklari koʻmir va metan hosil qilishga moyil hisoblanadi. Koʻmir konlarining aksariyati Yer tarixining karbon davriga toʻgʻri keladi. Yer usti oʻsimliklari tabiiy gaz manbayi boʻlgan III turdagi kerogenlarni ham hosil qiladi. Fotoalbom yoqilgʻilar doimiy ravishda tabiiy jarayonlar natijasida hosil boʻlishiga qaramasdan, ular qayta tiklanmaydigan resurslar sifatida tasniflanadi, chunki ularning shakllanishi uchun millionlab yillar kerak boʻladi va maʼlum boʻlgan zaxiralar yangilari paydo boʻlishiga qaraganda ancha tezroq tugaydi[9][10].
Fotoalbom yoqilgʻilar insoniyat rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega boʻlgan, chunki ular issiqlik hosil qilish uchun ochiq atmosferada osongina yondirilishi mumkin. Torfdan maishiy yoqilgʻi sifatida foydalanish tarixdan oldin sodir boʻlgan. Koʻmir baʼzi bir dastlabki pechlarda metall rudalarini eritish uchun yoqilsa, neft sizindilaridan yarim qattiq uglevodorodlar ham yoqib yuborilgan[11], ular asosan gidroizolyatsiya va balzamlash uchun ishlatilgan[12].
Neftdan tijorat maqsadlarida foydalanish 19-asrda boshlangan[13].
Bir paytlar neft qazib olishnishidagi keraksiz qoʻshimcha mahsuloti sifatida yoqilgan tabiiy gaz hozir juda qimmatli manba hisoblanadi[14]. Tabiiy gaz konlari geliyning asosiy manbayi hisoblanadi.
18-asrning ikkinchi yarmigacha shamol tegirmonlari va suv tegirmonlari un qorish, yogʻochni arralash yoki suv quyish kabi ishlar uchun zarur boʻlgan energiyani, oʻtin yoki torfni yoqish esa uy ichidagi issiqlikni taʼminlagan. Fotoalbom yoqilgʻilardan, dastlab koʻmirdan, keyinroq esa neftdan bugʻ dvigatellarida keng miqyosda foydalanish sanoat inqilobiga imkon berdi. Shu bilan birga, tabiiy gaz yoki koʻmir gazidan foydalanadigan gaz chiroqlari keng qoʻllanila boshlandi. Ichki yonuv dvigatelining ixtirosi va uning avtomobillar va yuk mashinalarida ishlatilishi, qazib olinadigan yoqilgʻidan ishlab chiqarilgan benzin va dizel moyiga talabni sezilarli darajada oshirdi. Boshqa transport turlari, temir yoʻllar va samolyotlar ham qazib olinadigan yoqilgʻilarni talab qiladi. Fotoalbom yoqilgʻilardan boshqa asosiy yoʻnalishlarda: elektr energiyasi ishlab chiqarish va neft- kimyo sanoati uchun xom ashyo sifatida ishlatiladi. Neft qazib olishdan qolgan smola yoʻl qurilishida ishlatiladi.
Yashil inqilob uchun energiya oʻgʻitlar (tabiiy gaz), pestitsidlar (neft) va uglevodorod yoqilgʻisi bilan ishlaydigan uskunalar yordamida qazib olinadigan yoqilgʻilar tomonidan taʼminlandi[15]. Sintetik azotli oʻgʻitning rivojlanishi global aholi oʻsishini sezilarli darajada qoʻllab-quvvatladi – hozirda yer yuzidagi odamlarning deyarli yarmi sintetik azotli oʻgʻitlardan foydalanish natijasida oziqlanayotgani taxmin qilingan[16].
Fotoalbom yoqilgʻilarni yoqish bir qator salbiy tashqi taʼsirlarga ega. Barcha qazib olinadigan yoqilgʻilar yonganda CO2 ni chiqaradi, bu esa iqlim oʻzgarishini tezlashtiradi. Yonayotgan koʻmir va kamroq darajada neft va uning hosilalari atmosfera zarralari, tutun va kislotali yomgʻirlarga hissa qoʻshadi[17][18][19].
Iqlim oʻzgarishi asosan CO2 kabi issiqxona gazlarining chiqishi bilan bogʻliq boʻlib, qazib olinadigan yoqilgʻilarning yonishi bu chiqindilarning asosiy manbayi hisoblanadi. Dunyoning aksariyat qismlarida iqlim oʻzgarishi ekotizimlarga salbiy taʼsir koʻrsatmoqda[22]. Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti iqlim oʻzgarishi 21-asrda inson salomatligi uchun eng katta tahdid ekanligini taʼkidlagan holda, global haroratning doimiy koʻtarilishi ham ekotizimlar, ham odamlar uchun keyingi salbiy oqibatlarga olib keladi [23][24].
Qazib olinadigan yoqilgʻilarning yonishi natijasida sulfat va nitrat kislotalar hosil boʻladi, ular kislotali yomgʻir sifatida yerga tushadi va tabiiy hududlarga, qurilgan atrof-muhitga salbiy taʼsir qiladi.
Qazib olinadigan yoqilgʻi tarkibida radioaktiv moddalar, asosan uran va toriy mavjud boʻlib, ular atmosferaga chiqariladi. 2000-yilda butun dunyo boʻylab 12 000 tonnaga yaqin toriy va 5 000 tonna uran, koʻmirni yoqish natijasida ajralib chiqdi.
Yonish natijasida yuzaga keladigan taʼsirlardan tashqari, qazib olinadigan yoqilgʻilarni yigʻish, qayta ishlash va tarqatish ham atrof-muhitga taʼsir qiladi. Koʻmir qazib olish usullari, xususan, togʻ choʻqqilarini olib tashlash va chiziqlarni qazib olish atrof-muhitga salbiy taʼsir koʻrsatadi va dengizda neft burgʻulash suv organizmlari uchun xavf tugʻdiradi. Fotoalbom yoqilgʻi quduqlari qochqin gaz emissiyasi orqali metan chiqishiga hissa qoʻshishi mumkin. Neftni qayta ishlash zavodlari ham atrof-muhitga salbiy taʼsir koʻrsatadi, jumladan havo va suvning ifloslanishi. Koʻmir baʼzan dizel teplovozlarida tashiladi, xom neft esa odatda tanker kemalarida tashiladi, bu esa qoʻshimcha qazilma yoqilgʻilarni yoqishni talab qiladi.
Fotoalbom yoqilgʻilarning salbiy taʼsiriga qarshi kurashish uchun turli yumshatish choralari koʻrildi. Bunga muqobil energiya manbalaridan, masalan, qayta tiklanadigan energiyadan foydalanish harakati kiradi. Atrof-muhitni tartibga solish ushbu chiqindilarni cheklash uchun turli yondashuvlardan foydalanadi; masalan, kul kabi chiqindilarni atmosferaga chiqarishga qarshi qoidalar[19].
Qazib olinadigan yoqilgʻidan atrof-muhitning ifloslanishi odamlarga taʼsir qiladi, chunki qazib olinadigan yoqilgʻining yonishi natijasida hosil boʻlgan zarrachalar va boshqa havo ifloslanishi natijasida kasallik va oʻlimga olib keladi. Ushbu salomatlik taʼsiriga erta oʻlim, oʻtkir respirator kasalliklar, astmaning kuchayishi, surunkali bronxit va oʻpka funktsiyasining pasayishi kiradi. Kambagʻallar, toʻyib ovqatlanmaganlar, juda yosh va juda keksalar, shuningdek, nafas olish tizimi kasalliklari va boshqa kasalliklarga chalingan odamlar koʻproq xavf ostida yashaydi[25]. 2018-yilda qazib olinadigan yoqilgʻilar tufayli global havo ifloslanishidan oʻlimlar soni 8 milliondan ortiq kishini tashkil etadi, bu dunyo boʻylab deyarli har 5 oʻlimdan 1 tasi degani[26].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.