Suba (viloyat)

Suba — XVI—XVIII asrlarda Boburiylar imperiyasidagi maʼmuriy-hududiy birlik (viloyat) nomi. Kichikroq hududiy birliklar — sarkarlar (tumanlar) dan, ular esa, oʻz navbatida, pargʻona yoki mahalla deb ataladigan soliqqa tortiluvchi maʼmuriy birliklardan iborat edi. Har bir suba hukmdor tomonidan tayinlangan voliylar tomonidan boshqarilardi, ular navvob subador yoki subadar deb ataladi (keyinchalik bu unvondan Britaniya Hindistoni armiyasida qoʻllangan subedar ofitserlik unvoni kelib chiqqan). Ayrim gubernatorlar sipohsolar yoki nozim unvoniga ega edilar^[1]. Qolgan amaldorlarni subadorlarning o‘zlari tayinlaganlar. Sarkarlarga soliq yigʻish uchun mas’ul boʻlgan amalguzarlar va sarkarda harbiy garnizonga rahbarlik qiluvchi va politsiya vazifalarini bajaruvchi, shuningdek, amalguzarlarga soliq yigʻishda yordam bergan fovjdorlar boshchilik qilganlar^[2]. Akbar fujdorlarni shaxsan tayinlagan, keyin esa subadalar tayinlay boshlagan. Subalardagi shaharlarni kutvollar boshqargan, ular politsiya va soliq vazifalarini ham bajargan. Subadorlar suba hududida harbiy garnizonlarga boʻysungan, hududlar asta-sekin ularning shaxsiy boshqaruviga oʻtgan va oʻzaro urushlarda ishlatilgan.

Boburiylar imperiyasi Akbar I hukmronligining oxirida

Tarixi

Boburiy hukmdor Akbar I (1556—1605), imperiyani subalarga boʻlgan.

Imperiyaning hududiy boʻlinishi podshoh Akbar tomonidan 1572—1580-yillardagi maʼmuriy islohotlar davrida amalga oshirilgan. Dastlab imperiya 12 ta subaga boʻlingan boʻlsa, Akbar hukmronligining oxiriga kelib Dekandagi istilolari tufayli subalar soni 15 taga yetdi (Berar, Dandesh (keyinchalik Xandesh nomiga oʻzgartirildi), Ahmadnagar (1636-yilda Davlatobod nomiga, keyinchalik Avrangobod nomiga oʻzgartirildu) subalari). Akbarning vorisi Jahongir davrida yana ikkita suba tashkil etildi: xususan, 1607-yilda Bengal subasidan alohida Orissa subasi ajratildi.

Shoh Jahon hukmronligining oxiriga kelib, imperiya 22 subadan iborat boʻlgan. Bu hukmdor davri maʼmuriy-hududiy tuzilmalarning sezilarli darajada qayta tashkil etilishi bilan ajralib turdi. 1636-yilda Shoh Jahon Telangana sarkarini Berar subasidan ajratib, undan alohida suba yaratadi, lekin 1657-yilda uni Bidar subasiga qoʻshib yuboradi. 1629-yilda Agra shahri Akbarobod, 1648-yilda Dehli subasi imperiyaning yangi poytaxti sharafiga Shohjahonobod deb o‘zgartirildi. Kashmir Kobul subasidan alohida, Tatta Moʻlton subasidan, Bidar Davlatobod subalaridan alohida subaga boʻlindi. Qandahor subasi 1638-1648-yilarda Fors tomonidan bosib olinmaguncha alohida suba edi.

1636-yilda Dekan imperiyasining mulklari toʻrtta: Berar, Davlatobod, Telangana, Xandesh boʻlinmalari oʻrtasida taqsimlandi. 1656-yilda Bidar subasi Davlatobod subasidan ajratildi. Keyingi yili Telangana subasi unga biriktirildi.

Avrangzeb davrida qoʻshimcha ravishda Bijapur (1686) va Haydarobod (1687) subalari tashkil etilgan. Uning davrida imperiya 21 ta subadan iborat boʻlgan. 1710-yilda Karnatika navoblari boshchiligida Arkot subasi tashkil etilgan.

Subaning tepasida, qoida tariqasida, hukmdorga yaqin boʻlgan sarkardalar va sulola aʼzolari joylashtirilgan. Koʻpincha bir shahzoda bir vaqtning oʻzida bir nechta qoʻshni boʻlinmalarni boshqargan va shu bilan imperiyaning muhim qismi ustidan hokimiyatni oʻz qoʻliga olgan. XVII asrda Dekan subadorlarini koʻpincha Dekan subadarlari deb atagan bir xil subador boshqargan (masalan, boʻlajak padishah Avrangzeb ikki marta 1636-yildan boshlab Dekan subadori boʻlgan va bir vaqtning oʻzida barcha Dekan subalarini boshqargan).

XVIII asrda Avrangzeb vorislari davrida imperiyada markaziy hokimiyatning zaiflashishi bilan subalar asta-sekin podshoh hokimiyatidan ajralib, mustaqil davlatlarga aylana boshladilar. 1739-yilda Nodirshoh imperiyaga bostirib kirib, Karnal jangida Muhammadshoh qoʻshinlarini magʻlub etib, Dehlini egalladi. Bu magʻlubiyat podsholarning siyosiy taʼsirini keskin pasaytirib, ularning subadorlari birin-ketin mustaqil hukmdorlarga aylana boshladi. Harbiy qudratini yoʻqotgan imperiya, marathalar, durroniy afgʻonlar va inglizlar zarbalaridan soʻng subalardan mahrum boʻldi. 1724-yilda Haydarobod va Avadh, 1740-yilda Bengaliya, XVIII asr oʻrtalarida Dekan subslari Maratha sulolalari boshchiligidagi mustaqil knyazliklarga aylandi. Podshohning subalar ustidan hokimiyati borgan sari susaya bordi. XVIII asrning ikkinchi yarmida uning kuchi faqat Dehli shahri va uning atrofidagi hududni boshqarishgagina yetardi.

Subalar roʻyxat

№	Nomlanishi	Hudud/Markaz	Tashkil topishi	Likvidatsiya
1.	Kobul subasi	Kobul	1572	?
2.	Lahor subasi	Panjob/Lahor	1572	?
3.	Мoʻlton subasi	Panjob/Moʻlton	1572	?
4.	Ajmer subasi	Rajputana/Ajmer	1572	?
5.	Gujarot subasi	Gujarot/Ahmadobod	1572	?
6.	Dehli (Shohjahonobod) subasi	Dehli	1572	?
7.	Agra (Akbarobod) subasi	Agra	1572	?
8.	Malva subasi	Malva/Ujjayn	1572	1743-yilda marathalar nazoratiga oʻtdi
9.	Avadh subasi	Aud /Ayodha	1572—1580	1732-yilda mustaqil Aud sultonligiga aylandi
10.	Аllahobod subasi	Sangam/Ollohobod	1572—1580	?
11.	Bihar subasi	Bihar/Patna	1572—1580	?
12.	Bengaliya subasi	Bengaliya/Tanda (1574—1595), Raj Mahal (1595—1610, 1639—1659), Dakka (1610—1639, 1660—1703), Murshidobod (1703—1757)	1574	1757-yilda inglizlar nazoratiga oʻtdi
13.	Berar subasi	Berar/Balapur, Burxanpur, Ellichpur (1636-yildan)	1596	1724-yilda mustaqil Haydarobod sultonligiga aylandi
14.	Xandesh (Dandesh) subasi	Xandesh/Burxanpur	1601	?
15.	Ahmadnagar (Davlatobod, Avrangobod) subasi	Dekkan/Ahmadnagar (1601—1636), Davlatobod (1636—1681), Avrangobod (1681-yildan)	1601—1635	?
16.	Orissa subasi	Orissa/Kattak	1607	1751-yilda Bxonsle nazoratiga oʻtdi
17.	Kashmir subasi	Kashmir/Srinagar		1753-yilda Durroniylar imperiyasi nazoratiga oʻtdi
18.	Tatta subasi	Sind/Tatta		1739-yilda Nodirshoh nazoratiga oʻtdi
19.	Qandahor subasi	Qandahor	1638	1648-yilda Safaviylar nazoratiga oʻtdi
20.	Telangana subasi	Telangana/Nander	1636	1657-yilda Bidar subasi bilan birlashtirildi
21.	Bidar subasi	Dekkan/Bidar	1656	?
22.	Bijapur subasi	Dekkan/Bijapur	1684	?
23.	Haydarobod subasi	Dekkan/Haydarobod	1687	1724-yilda mustaqil Haydarobod sultonligiga aylandi
24	Arkot subasi	Tamilnad/Arkot	1710	?

Adabiyotlar

• Алаев, Л. Б. Средневековая Индия.
• История Востока. Т. III. Восток на рубеже средневековья и нового времени. XVI-XVIII вв.
• Советская историческая энциклопедия, том 9, страницы 542-543.
• Советская историческая энциклопедия, том 13, стр. 905.

Manbalar

1. Алаев, Л. Б. Средневековая Индия. — СПб: Алетея, 2003. С. 165.
2. Алаев, Л. Б. Средневековая Индия. — СПб: Алетейя, 2003. С. 165-166.