Teleskop

Teleskop (grekcha: τῆλε [tele] – „uzoq“ va σκοπέω [skopeo] – „qarayman“) – osmon yoritqichlarini vizual, fotografik, fotoelektrik va spektral usullarda kuzatish uchun moʻljallangan astronomik optik asbob. Teleskop Oy, sayyoralar va yulduzlarning tasvirini kattalashtirib koʻrsatadi. Ishi osmon yoritqichlari tarqatadigan elektromagnit nurlanishlarni tutishga asoslanadi. Teleskoplar gamma teleskop, rentgen, ultrabinafsha, optik, infraqizil va radioteleskop kabi turlarga boʻlinadi. Optik tizimiga koʻra, refraktor, reflektor, koʻzgulinzali tizim va boshqa deb ataladi (linzalardan yigʻilgan obyektivli teleskop refraktor, botiq koʻzgulardan yigilgan obyektivli teleskop reflektor deyiladi). Teleskop obyektivi tushiradigan tasvirning masshtabi obyektivning fokus masofasiga, yaʼni yorugʻlik yigʻuvchi obyektiv bilan yoritqich tasviri hosil boʻladigan nukta orasidagi masofaga mutanosib boʻladi. Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Astronomiya institutida Oʻrta Osiyoda yagona, koʻzgusining diametri 1,5 m boʻlgan teleskop va koʻp uyali yorugʻlik matritsasiga ega boʻlgan Quyosh teleskopi bor (2004).

Bu atamaning boshqa maʼnolari ham mavjud. Qarang: Teleskop (maʼnolari).

Tarixi

17 asr teleskopi

Teleskop 1608-yilda Gollandiya hukumatida Middelburg koʻzoynak ishlab chiqaruvchisi Gans Lipperxey tomonidan taqdim etilgan^[1]. Birinchi marta kim tomonidan ixtiro etilgani nomaʼlum Galiley bu haqda eshitgan va 1609-yilda oʻzining teleskopini yangicha versiyasini yaratdi, shuningdek, osmon jismlarini teleskopik kuzatishlarini amalga oshirdi^[2][3].

ob’ektiv yoki yorugʻlik yigʻuvchi element ob’ektiv oʻrniga koʻzgu boʻlishi mumkinligi haqidagi gʻoya sindiruvchi teleskop ixtiro qilinganidan keyin tez orada oʻrganilgan^[4]. Parabolik reflektordan foydalanishning potentsial afzalliklari – sferik aberatsiyani kamaytirish, shuningdek, xromatik aberatsiya yoʻqligi – taklif qilingan koʻplab dizaynlar va aks ettiruvchi teleskoplar qurishga bir necha urinishlarga olib kelgan. 1668-yilda Isaak Nyuton birinchi amaliy aks ettiruvchi teleskopni ixtiro qildi, hozirda uning nomi bilan atalgan dizayndagi Nyuton reflektori^[5].

1733-yilda axromatik linza ixtirosi oddiy linzalarda mavjud boʻlgan rang xatoliklarini qisman tuzatdi^[6]. Koʻproq funksional sindiruvchi teleskoplar yaratish imkonini berdi. Refraktorlarda koʻriladigan rang muammolari bilan cheklanmagan holda aks ettiruvchi teleskoplar tez xiralashuvchi metall dan foydalanilgan. XVIII asr oxirlari va XIX asrning boshlarida ishlatilgan. Bu muammo 1857-yilda kumush bilan qoplangan shisha, va 1932-yilda aluminizatsiyalangan metalllarning qoʻshilishi bilan osonlashtirilgan^[7].

Teleskoplari uchun maksimal jismoniy oʻlcham chegarasi taxminan 1 metr (39 inches) boʻlib, 20 asr boshidan beri yaratilgan yirik optik tadqiqot teleskoplarining aksariyati reflektorlar. Eng katta aks ettiruvchi teleskoplar 10 metr (33 fut) dan kattaroq maqsadlarga ega va bir nechta 30-40m dizaynlar ustida ish olib borilgan^[8].

XX asrda radio dan gamma-nurlarigacha boʻlgan toʻlqin uzunliklari keng diapazonida ishlaydigan teleskoplar ham ishlab chiqilgan. Birinchi radioteleskop 1937-yilda ishga tushgan. Oʻshandan beri turli xil murakkab astronomik asboblar yaratilgan.

Adabiyotlar

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

Havolalar

• Galileo to Gamma Cephei – Teleskop tarixi (Wayback Machine saytida 2013-05-08 sanasida arxivlangan)
• Galileo loyihasi – teleskop – Al Van Helden

Manbalar

1. galileo.rice.edu The Galileo Project > Science > The Telescope by Al Van Helden: The Hague discussed the patent applications first of Hans Lipperhey of Middelburg, and then of (Wayback Machine saytida 23 June 2004 sanasida arxivlangan)Jacob Metius of Alkmaar… another citizen of Middelburg, Zacharias Janssen is sometimes associated with the invention
2. „NASA – Telescope History“. www.nasa.gov. 2021-yil 14-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 11-iyul.
3. Loker, Aleck. Profiles in Colonial History. Aleck Loker, 20 November 2017. ISBN 978-1-928874-16-4. Qaraldi: 2015-yil 12-dekabr.
4. Watson, Fred. Stargazer: The Life and Times of the Telescope. Allen & Unwin, 20 November 2017. ISBN 978-1-74176-392-8. Qaraldi: 2020-yil 21-noyabr.
5. Hall, A. Rupert. Isaac Newton: Adventurer in Thought. Cambridge University Press, 1992 — 67-bet. ISBN 9780521566698.
6. „Chester Moor Hall“. Encyclopædia Britannica. 2016-yil 17-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 25-may.
7. Bakich, Michael E. „Chapter Two: Equipment“, . The Cambridge Encyclopedia of Amateur Astronomy. Cambridge University Press, 10 July 2003 — 33-bet. ISBN 9780521812986.
8. Tate, Karl „World's Largest Reflecting Telescopes Explained (Infographic)“. Space.com (2013-yil 30-avgust). 2022-yil 20-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 20-avgust.