Linux

Linux (lɪnʊks LIN-uuks)^[3] Linux yadrosiga asoslangan ochiq kodli Unixga oʻxshash operatsion tizimlar oilasi boʻlib^[4], operatsion tizim yadrosi birinchi marta 1991-yil 17 sentyabrda Linus Torvalds tomonidan chiqarilgan^[5][6]. Linux odatda Linux distribyutorlarida paketlanadi.

Linux

Linuxning maskoti bo'lgan Tux pingvini[1]
Dasturchi	Hamjamiyat ishtirokchilari; Linus Torvalds
Yozilgan dasturlash tili	C, assembler tillari va boshqalar
OS oilasi	Unix-like
Ishlash holati	Ayni vaqtda
Manba modeli	Ochiq manbali
Dastlabki dastur	17-sentyabr, 1991-yil (33 yil avval) (1991-09-17)
Marketing maqsadi	Buutli hisoblash, oʻrnatilgan tizimlar, asosiy kompyuterlar, mobil qurilmalar, shaxsiy kompyuterlar, serverlar, superkompyuterlar
Mavjud dasturlash tili	Koʻp tilli
Platformalari	Alpha, ARC, ARM, C-Sky, Hexagon, IA-64, LoongArch, m68k, Microblaze, MIPS, Nios II, OpenRISC, PA-RISC, PowerPC, RISC-V, s390, SuperH, SPARC, x86, Xtensa
Yadro turi	Monolitik
Foydalanuvchi maydoni	GNU, BusyBox
Dasturiy taʼminot litsenziyasi	GPLv2[2]
Rasmiy veb-sayt	kernel.org
Seriyadagi maqolalar
Linux yadrosi Linux distribyutorlari

Taʼminotlar Linux yadrosi va qoʻllab-quvvatlovchi tizim dasturlari va kutubxonalarni oʻz ichiga oladi, ularning koʻpchiligi GNU loyihasi tomonidan taqdim etiladi. Koʻpgina Linux distribyutorlari oʻz nomida „Linux“ soʻzidan foydalanadi, ammo Free Software Foundation GNU dasturiy taʼminotining ahamiyatini taʼkidlash uchun baʼzi tortishuvlarga sabab boʻluvchi „GNU/Linux“ nomidan foydalanadi^[7][8].

Linux, shuningdek, oʻrnatilgan tizimlarda, yaʼni operatsion tizimda odatda proshivka ichiga oʻrnatilgan va tizimga juda moslashtirilgan qurilmalarda ishlaydi. Bunga routerlar, avtomat boshqaruvlari, aqlli uy qurilmalari, video oʻyin konsollari^[9], televizorlar (Samsung va LG Smart TVlar)^[10][11][12], avtomobillar (Tesla, Audi, Mercedes-Benz, Hyundai va Toyota)^[13] va kosmik kema (Falcon 9 raketasi, Dragon ekipaj kapsulasi va Perseverance rover) kiradi^[14][15].

Linux bepul va ochiq manbali dasturiy ta'minot hamkorligining eng yorqin namunalaridan biridir. Manba kodi GNU General Public License (GPL) kabi tegishli litsenziyalari shartlariga muvofiq hamma tomonidan tijorat yoki notijorat maqsadlarda foydalanilishi, oʻzgartirilishi va tarqatilishi mumkin. Masalan, Linux yadrosi GPLv2 ostida litsenziyalangan, tizim qoʻgʻiroqlari bundan mustasno, bu yadroni tizim chaqiruvlari orqali amalga oshiradigan kodga GPL boʻyicha litsenziyalanishi mumkin emas^[16][17][18].

Dizayni

Linux ichidagi turli qatlamlar, shuningdek, foydalanuvchi maydoni va yadro maydoni oʻrtasidagi boʻlinishni koʻrsatadi.

Foydalanuvchi rejimi	Foydalanuvchi ilovalari	bash, LibreOffice, GIMP, Blender, 0 A.D. , Mozilla Firefox, ...
	Tizim komponentlari	init daemon: OpenRC, runit, systemd...	Tizim demonlari: polkitd, smbd, sshd, udevd...	Window manager: X11, Wayland, SurfaceFlinger (Android)	Graphics: Mesa, AMD Catalyst, ...	Other libraries: GTK, Qt, EFL, SDL, SFML, FLTK, GNUstep, ...
	C standart kutubxonasi	fopen, execv, malloc, memcpy, localtime, pthread_create... (2000 pastki dasturgacha) glibc tez bo'lish uchun, musl yengil bo'lish uchun, uClibc o'rnatilgan tizimlarga mo'ljallangan, bionic Android va boshqalar uchun yozilgan.
Kernel rejimi	Linux kernel	stat, splice, dup, read, open, ioctl, write, mmap, close, exit, va boshqa (taxminan 380 ta tizim qoʻngʻiroqlari) Linux yadrosi Tizim qoʻngʻiroqlari interfeysi (SCI), POSIX/SUS-uchun mo'ljallangan[19].
		Process scheduling quyi tizimi	IPC quyi tizimi	Memory management quyi tizimi	Virtual files quyi tizimi	Tarmoq quyi tizimi
		Boshqa komponentlar: ALSA, DRI, evdev, klibc, LVM, device mapper, Linux Network Scheduler, Netfilter Linux Security Modules: SELinux, TOMOYO, AppArmor, Smack
Uskuna (CPU, asosiy xotira, maʼlumotlarni saqlash qurilmalari va boshqalar)