Jibal

Jibāl (arabcha: جبال‎‎), shuningdek, al-Jabal (arabcha: الجبل‎‎), arablar tomonidan Gʻarbiy Eronda Umaviylar va Abbosiylar xalifaliklari davrida mavjud boʻlgan mintaqa va viloyatga berilgan nom.

1886-yilgi X asrga oid Yaqin Sharq xaritasi. Xaritada Jibal viloyati koʻrsatilgan.

Bu nom „togʻlar「 degan maʼnoni anglatib, jabal („togʻ, tepalik「) soʻzining koʻpligi boʻlib, mintaqaning Zagrosdagi togʻli tabiatini ifodalagan^[1][2]. 12—14-asrlar oraligʻida Jibal nomi asta-sekin unutilib, Mesopotamiyadagi Arab Iroqidan farqlash uchun Iroq Ajami („Fors Iroqi「) atamasi ishlatila boshlagan^[1][3][4]. Mintaqa hech qachon aniq belgilangan chegaralarga ega boʻlmagan. Shunday boʻlsa-da, sharqda Maranjob choʻli, janubda Fors va Xuziston, janubi-gʻarb va gʻarbda Iroq, shimoli-gʻarbda Ozarbayjon, shimolda Elburs togʻlari bilan chegaralanib, hududi jihatidan qadimgi Midiya mamlakati bilan taxminan mos kelgan^[1][3].

Abbosiylar xalifaligi davrida Jibal markazi Ray boʻlgan alohida viloyat sifatida tashkil qilinib, u 10-asr boshlarida Abbosiylar nazoratini yoʻqotmaguncha faoliyat yuritgan^[3]. Biroq, 9-asrning koʻp qismida bu hudud avtonom mahalliy sulola Dulafiylar tomonidan boshqarilgan^[3][5]. 10-asr oxiri va 11-asr boshlarida Jibalning katta qismi Buvayhiy amirliklaridan biriga aylangan, janubi esa Kakuyiylar qoʻliga oʻtgan^[3].

Jibaldagi soʻzlashuv tili arab manbalarida Fahla yoki Bahla nomi bilan maʼlum boʻlgan pahlaviy tili boʻlgan. Pahlaviy so『zma-so『z Parfiya maʼnosini bildirsa-da, bu nom „qahramon, qari, qadimiy「 degan maʼnoni anglatgan. „Pahlaviy「 shimoli-gʻarbiy Eron tillari va dialektlari guruhining umumiy nomi boʻlib, ular bugungi kunda ham mavjud. Masalan, tolish, janubiy tati yoki ozariy variantlari shular jumlasidan^[6].