Tashkilot

Tashkilot — bu biror maqsadga erishish uchun birlashgan shaxslar yoki resurslar yig‘indisidir. Tashkilotlar inson faoliyatining turli sohalarida — iqtisodiyot, taʼlim, fan, madaniyat, sogʻliqni saqlash va boshqalarda muhim ijtimoiy institut sifatida faoliyat yuritadi. Ular huquqiy shaxs maqomiga ega yoki ega boʻlmasligi mumkin hamda turli tashkiliy-huquqiy shakllarda mavjud boʻladi.

Asosiy maqola: Korporatsiya

Etymologiyasi

"Tashkilot" so‘zi arab tilidagi *tashkīl* — “tuzish”, “shakllantirish”, “tartibga solish” so‘zidan olingan. Dastlab bu atama boshqaruv tizimlarida yoki davlat idoralarida ishlatilgan boʻlsa, keyinchalik har qanday tuzilma yoki uyushma maʼnosida keng qoʻllanila boshlagan.^[1]

Umumiy tavsif

Tashkilot — bu maʼlum bir ijtimoiy, iqtisodiy yoki maʼmuriy maqsadni amalga oshirish uchun tashkil etilgan tizimdir. Har bir tashkilotda quyidagi asosiy elementlar mavjud boʻladi:

• maqsad — tashkilot mavjudligining asosiy sababi;
• tuzilma — ichki boshqaruv va ierarxiya tizimi;
• resurslar — inson, moliyaviy, moddiy va axborot manbalari;
• boshqaruv — maqsadlarga erishishni taʼminlovchi faoliyatlar majmui.

Tashkilot turlari

Tashkilotlar faoliyat sohasi va maqsadlariga koʻra quyidagi turlarga ajratiladi:

1. Iqtisodiy tashkilotlar

Bu turdagi tashkilotlar foyda olishni maqsad qiladi. Masalan:

• korxonalar;
• firmalar;
• banklar;
• aksiyadorlik jamiyatlari.

2. Davlat tashkilotlari

Davlat boshqaruvi, ijtimoiy xizmatlar yoki xavfsizlikni taʼminlovchi tuzilmalar. Masalan:

• Vazirliklar;
• Agentliklar;
• Mahalliy davlat hokimiyati organlari.

3. Ijtimoiy tashkilotlar

Ijtimoiy manfaatlarni himoya qiluvchi, notijorat maqsadlarda faoliyat yurituvchi birlashmalar. Masalan:

• kasaba uyushmalari;
• nodavlat notijorat tashkilotlari (NNT);
• jamoat birlashmalari.

4. Xalqaro tashkilotlar

Bir necha davlat a’zoligida faoliyat yurituvchi global yoki mintaqaviy tuzilmalar. Masalan:

• Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT);
• Yevropa Ittifoqi;
• Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti (JSST);
• Jahon savdo tashkiloti (JST).

Huquqiy maqomi

Tashkilotlarning huquqiy maqomi ularning tashkiliy-huquqiy shakliga bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga ko‘ra, tashkilotlar:

• huquqiy shaxs maqomiga ega (masalan, korxonalar, muassasalar, jamiyatlar);
• yoki huquqiy shaxs maqomiga ega emas (masalan, tashabbus guruhlari, vaqtinchalik birlashmalar).

Huquqiy shaxs tashkilotning o‘z nomi, mulki, bank hisobraqami va muhriga ega bo‘lishini ta’minlaydi. U shuningdek sudda da’vogar yoki javobgar sifatida qatnashish huquqiga ega.^[2]

Tuzilishi va boshqaruvi

Har bir tashkilotda ichki boshqaruv tizimi mavjud. U odatda quyidagi elementlardan iborat bo‘ladi:

• Rahbariyat — strategik qarorlar qabul qiluvchi yuqori pog‘ona;
• Bo‘limlar — aniq yo‘nalishlar bo‘yicha mas’ul tuzilmalar (masalan, moliya, marketing, kadrlar);
• Xodimlar — kundalik faoliyatni amalga oshiruvchi ijrochilar;
• Nazorat mexanizmlari — ichki audit, tahlil va hisob tizimlari.

Tashkilotlar faoliyati odatda nizom yoki ustav asosida yuritiladi.

Iqtisodiy va ijtimoiy roli

Tashkilotlar jamiyat taraqqiyotida markaziy o‘rin tutadi. Ular:

• yangi ish o‘rinlarini yaratadi;
• iqtisodiy resurslarni boshqaradi;
• innovatsiyalar va raqobatni rag‘batlantiradi;
• ijtimoiy barqarorlikni ta’minlaydi.

Davlat iqtisodiyotining asosiy qismi tashkilotlar faoliyati orqali amalga oshiriladi.

Tashkilotlar va boshqaruv nazariyalari

Menejment fanida tashkilotlar faoliyati turli nazariyalar orqali tahlil qilinadi:

• klassik nazariya (F. Teylor, A. Fayol);
• byurokratik model (M. Veber);
• insoniy munosabatlar nazariyasi (E. Meyo);
• tizimli yondashuv (L. Bertalanfi);
• zamonaviy kibernetik va tarmoqli modellar.

Ushbu nazariyalar tashkilotlarning ichki aloqalari, qaror qabul qilish jarayonlari va rahbarlik uslublarini o‘rganadi.^[3]

O‘zbekiston amaliyotida

O‘zbekiston Respublikasida tashkilotlar faoliyati quyidagi asosiy qonunlar bilan tartibga solinadi:

• O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi;
• Nodavlat notijorat tashkilotlari to‘g‘risidagi qonun;
• Xo‘jalik jamiyatlari to‘g‘risidagi qonun;
• Davlat organlari to‘g‘risidagi qonun.

Tashkilotlar ro‘yxatdan o‘tishi O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi.^[4]

Shuningdek qarang

• Korxona
• Muassasa
• Nodavlat notijorat tashkiloti
• Korporatsiya
• Menejment
• Ish beruvchi
• Xodim