Continente

Un continente (dal latin continere, "tegner tacà", "èsar contìnui"^[1]) ła ze ła pì granda de łe repartision co łe cuałe łe vien sudivideste łe tere emerse de ła crosta terestre. El conceto de continente el se contro-pone de consevensa a cueło de osèano.

Definision

La superfise del pianeta Tera ła ze sudividìbiłe in continenti, o sia łe tere emerse, e in osèani. I zeòłoghi i sudivide ła crosta terestre in oseànega e continentałe in funsion, intrà l'altro, de ła tipołozia de łe roce predomenanti in cadauna de łe do, respetivamente roce bazàlteghe e granìteghe.

A ła definision de continente i concore criteri che i ze sora-de-tuto zeogràfeghi e stòreghi, ma anca fiłozòfeghi e pułìteghi; se recore anca a anàłize zeomorfołòzeghe e ecołòzeghe. Ponesto che i vari criteri no i porta a na ùgnoła concluzion, ła sudivizion de ła tera emerzesta in vari continenti ła ze arbitrària. Par l'isteso motivo, no ghe ze un modeło ùgnoło de sudivizion de łe tere emerzeste, ma vari modełi.

La partegnensa pułìtega de un teritòrio verso un stato o a un'altro no el ze ełemento d'inportansa par i fini de la partegnensa inte un continente. Le ìzołe łe vien considarae partegnenti al continente pì a lore rente.

Sistemi de sudivizion de łe tere emerzeste

Cuatro continenti[2][3][4]	Amèrica		Eorfràzia			Oseània	Antàrtide
Sìncue continenti[5][6]	Amèrica		Àzia	Eoropa	Àfrica	Oseània
Sie continenti[3][4]	Amèrica		Àzia	Eoropa	Àfrica	Oseània	Antàrtide
Sie continenti[2][7]	Amèrica del Nord	Amèrica del Sud	Eoràzia		Àfrica	Oseània	Antàrtide
Sete continenti[7][8][9][10][11][12]	Amèrica del Nord	Amèrica del Sud	Àzia	Eoropa	Àfrica	Oseània	Antàrtide

Modeło de sete continenti

Sto modeło cuà el ghe dà ła màsima inportansa ai criteri stòreghi e culturałi, dasando fora ła contività intrà łe tere. Se separa in tal magnera el Sudamèrica dal Nordamèrica e l'Eoropa da l'Azia. El ze uno dei modełi pì comuni doparai, se stima che el sìpia doparà dal 45% de ła popołasion mondiałe, da ła Cina^[13] e inte i paezi de cultura ingleza^[14][15].

• Africa, Azia, Eoropa, Sudamèrica, Nordamèrica, Oseània, Antàrtide^[16].

Modełi de sie continenti

Primo modeło

El ze un critèrio stòrego-etimołòzego: i ze considerai continenti łe grande estension de tere emerzeste che łe ga storegamente un so nome pròpio. El ze el modeło pì doparà in tuta l'Eoropa osidentałe (escludeste łe Ìzołe Britaneghe) e in Amèrica latina^[17]. El corisponde a l'acesion comun de continente inte ła łéngua vèneta corente. In pì el ze el critèrio seguio da łe Nasion Unie inte el Zeoschema.^[18]

• Africa, Azia, Eoropa, Amèrica, Oseània, Antàrtide.

Secondo modeło

In sto modeło se riva contar sie continenti considerando separae łe do Amèriche e invese unie l'Eoropa e l'Azia; sto modeło el tołe in considerasion sia dati zeogràfeghi e zeołòzeghi, sia dati culturałi. Dòpara sto modeło ła Rùsia che, estendéndose sia in Eoropa sia in Azia, ła vede justo considarar unie ste do tere.^[19]

• Africa, Oseània, Sudamèrica, Nordamèrica, Oseània, Antàrtide.

Modeło de sìncue continenti

El ze el modeło seguio inte el sìnboło olìnpego dei sìncue ser-ci interligai^[20]. In sto cuà ła vien encludesta l'Antartide^[21], considerando solché i continenti abitai da l'omo, łe cuałe nasion de consevensa łe partèsipa ai zughi ołìnpeghi.

• Africa, Azia, Eoropa, Amèrica, Oseània.

Modeło a cuatro continenti e sie "parti del mondo"

El ze un modeło che el vede solché cuatro continenti, tegnendo prezenti considerasion de zeografia fìzega: i continenti i ze definii ugnołamente cofà muci de tere emerzeste contive e totalmente sircondae da osèani^[22]; el tajo de l'Istmo de Suez e de l'Istmo de Pànama, esendo òpara de l'omo, no i ze considarai d'inpedimento par védar unie l'Africa co l'Azia e łe do Amèriche intrà de lore.

• Eoropa, Azia, Africa, Amèrica, Oseània e Antartide.

In sto modeło i ghe ze do difarenti criteri de denomenasion:

• Amèrica, Eurafràzia, Oseània, Antàrtide;
• Continente Antigo, Continente Novo, Continente Novìsimo, Continente Antàrtego, nomi che i prezenta ła guałiva descuerta dei continenti da parte dei eoropei, inte el ndar dei sècołi: Cristoforo Colombo el zera rivà inte el Continente Novo inte el 1492, mentre Willem Janszoon el zera rivà inte el Continente Novìsimo inte el 1606. I ajetivi "antigo", "novo" e "novìsimo" i se adata anca al guałivo popołamento del pianeta da parte de l'omo, drio de łe teorie pì difondeste^[23]: el Continente Antigo el ze cueło inte el cuało ła ga avesto orìzene ła spece umana sirca 200 000 ani fa e el cuało popołamento el se ghea concludesto sirca 10 000 ani fa, el Continente Novo el ze cueło che el ze sta popołà intrà 10 000 e 20 000 ani fa, el Continente Novìsimo el ze cueło inte el cuałe se ghe ze rivai sirca 50 000 ani fa, ma el cuało popołamento el ze sta finio, se pensa, intrà i 3 000 e i 1 200 ani fa (co ła cołonizasion de ła Połinèzia), el Continente Antàrtego, inte el cuało se ghe ze rivai inte el XIX secoło, no el ze stabilmente popołà.

Modeło a cuatro continenti	Parti del mondo	Scumìsio e finimento del popołamento
Continente Antigo	Eoropa Àzia Àfrica	200 000 ani fa - 10 000 ani fa
Continente Novo	Amèrica	20 000 ani fa - 10 000 ani fa
Continente Novìsimo	Oseània	50 000 ani fa - 3 000 ani fa
Continente Antàrtego	Antàrtide	(tocà inte el XIX secoło - mai popolà)

Confronto intrà popołasion e superfise dei continenti

La sevente toła e l'imàzene de fianco łe reporta l'àrea e ła popołasion dei sie continenti, drio el critèrio pì doparà in Vèneto, Eoropa osidentałe e Amèrica Latina.

Dimension e popołasion dei continenti.

nome	Area (km²)	Popołasion	Densità
Àzia	43 810 000	4 463 000 000	100 ab./km²
Amèrica	42 330 000	1 001 000 000	22 ab./km²
Àfrica	30 370 000	1 200 000 000	36 ab./km²
Antàrtide	13 720 000	1 000	-
Eoropa	10 400 000	741 000 000	73 ab./km²
Oseània	9 010 000	40 000 000	5 ab./km²

La sevente toła ła reporta invese l'àrea dei continenti doparai inte łe vàrie convension.

nome	Area (km²)
Eorafràzia	84 580 000
Eoràzia	54 210 000
Àzia	43 810 000
Amèrica	42 330 000
Àfrica	30 370 000
Amèrica del Nord	24 490 000
Amèrica del Sud	17 840 000
Antàrtide	13 720 000
Eoropa	10 400 000
Oseània	9 010 000

Le dimension łe ze inportanti anca inte el definir el subcontinente o el stato-continente, ma no łe ze sufisenti:

• ła rejon zeogràfega indiana ła ze dita "subcontinente indian" par łe so dimension, par ła so omozeneità stòrega e culturałe, par ła so forma peninsułare e par el fato de èsar dividesta dal resto de l'Àzia da na alta cadena montagnoza;
• ła Federasion Rusa ła ze considerada un "stato-continente" par łe so dimension, par ła so omozeneità stòrega e culturałe, par el so èsare transcontinentałe.
• l'Austràlia el ze a de bon derito un Stato-continente, ocupando tuta ła parte continentałe del continente oseànego.

Stati racuanto espandesti cofà i Stati Unii d'Amèrica, el Cànada, ła Cina e el Braziłe no i ze definii "stato-continente", in cuanto no łe òcupa tuta ła superfise del continente rispetivo.

Istòrego dei continenti

La formułasion de ła teoria de ła deriva dei continenti (1915), e łe sucesive conferme enpìreghe, łe ga portà i paleozeògrafi a suponer che ła forma e el nùmero dei continenti i sìpie variai ripetisionalmente inte el corso de ła stòria antiga de ła Tera. Se pensa che i continenti moderni i sìpia tochi de l'ùgnoło supercontinente de Panzea (sirca 300 miłioni de ani fa) e che sto cuà a so volta el se gàpia formà da l'union dei tochi de altri supercontinenti antesedenti (el pì antigo supercontinente del cuało se ghene gàpia ipotizà fin deso ła ezistensa, Yilgarn, derivante a sirca 4,4 miłiardi de ani fa).