Economia

L'economia (dal greco οίκος [oikos], 'casa' e νομος [nomos], 'lexe', voria dir "ministrasion de la caxa") i la ga dita la siensa de come ca se ga da divider le robe intrà uxi ca no i xe conpagni parchè ghin vegna fora el mejo par tuti. Saria a dir ca ła studia cosa che se produxe, come che lo se manda in volta e come che se consuma.

L'economista scoseze Adam Smith, ritegnù el pare de ła moderna economia.

El sistema econòmego

Conponenti o sotosistemi

I conponenti o sotosistemi del sistema economego i xe:

• Sistema de produsion: traerso la produsion promove e determena l'oferta de beni e servisi soto continui spintoni a l'investimento par far inovasion (axiende e inprexe).
• Sistema dei consumadori, promove e determena traerso el consumo la domanda de beni e servisi (come fameje e in parte anca le inprexe).
• sistema creditisio-finansiario: da sto cuà, i sotosistemi diti fin deso i rivarda fondi de licuidità (Cavidałi) e strumenti finansiari par promovare e rivar ai so obietivi (produsion e/o consumo) (banche e istituti de intermediasion finansiaria).
• Marcà: xe el posto de interasion dei pena diti sotosistemi, andove vien fato el scanbio de beni, servisi, schei, de solito regolai da la leje de ła domanda e de ła oferta.
• Stato: alimentasiona el sistema economego traerso la spexa publega (oferta de servisi publisi a fronte de na tasasion), regolandolo anca traerso interventi mirai de pułitega economega (pułitega de bałanso e pułitega de schei).

El livelo de svilupo e eficiensa de sti sotosistemi e del so sistema economego, l'é el refleso del svilupo de la società e el varia in funsion de le epoche storiche e da la parte del mondo o Stato. Storicamente se pasa da economie de tipo agricolo a economie agricole-industriali fin a rivar a economie agricole-industriali-tersiarie. Le economie inte el mondo le se clasifega co i nomi de: primo mondo, segondo mondo, terso mondo e cuarto mondo. La globalixasion la xe drio portar a na progresiva ugualixasion dei sistemi economisi dei vari paexi, grasie al laoro a livel internasional dei vari marcai nasionali (internasionalixasion).

Operadori econòmeghi e łe so funsion

Setori econòmeghi

Łe difarenti atività de produsion de beni e/o servisi, łe vien divideste in setori econòmeghi.

A niveło xenerałe, se dopara ła tradisionałe leje dei tre setori par far na destinsion intrà:

• Setore primàrio che el ciapa drento ła agricultura, la selvicultura;
• Setore segondàrio che ła ciapa drento ła industria in senso s-ceto, ła costrusion e l'artexanà;
• Setore tersiàrio, che ła produxe e ła dà servisi.

Łe njien inte i dì de uncò doparae anca altre clasefegasion:

• l'ESCAP de łe Nasion Unìe el propone na clasifegasion che ła cata fora 20 setore economeghi;^[1]
• Ła Divixion Satìstega de łe Nasion Unie ła dopara el ISIC (International Stàndar Industrial Classification of All Economic Activities), che el cata fora 21 setori (dixesti "sesion");
• l'Eurostat, orgagno statìstego de ła Comision Europea, ła dopara ła clàsefegasion NACE, derivada da l'ISIC;
• in Italia, l'ISTAT ła ga adotà ła clàsefegasion ATECO, che ła xe na tradusion łéngua italiana del NACE.

Richesa de un sistema econòmego

I operadori che i ga na funsion de comułasion łe mete in pie variasion de łe atività del sistema. Altre variasion łe ghe połe èsar indipendentemente dal so vołere (par exenpio: teremoti, inçendi, eçe.).

Le atività łe se difarénsia intrà finansàrie e no finansiàrie. Łe no finansiàrie łe xe:

• atività fise materiali: tereni, caxe, màchine e inpianti, mexi de trasporto, giacimenti minerari ecc.;
• atività fise immateriali: òpare artìsteghe, software, breveti eçe.;
• provixion de materie prime, prodoti drio laorarse, prodoti finii;
• ojeti de valore: piere e metałi presoxi, ojeti de antecuarià eçe.

Intrà łe atività finansiàrie ghe xe łe monede, depoxiti, asion e altri titołi eçe..

Ła mixurasion de łe atività in na determinada data ła ne dà ła manjiera de determinar ła richesa, in cheła data, de un sistema econòmego.