Lenguajo

El lenguajo ła xe ła facoltà de ativar on proceso de comunegasion intrà do o pì parsone de na spese animałe traerso on conpleso definio de soni, sesti, sìnbołi de signifegà comun a un spesìfego anbiente de interasion.^[1]

El lenguajo el xe on còdaxe. Intrà tuti i lenguaji doparai dai animałi, el còdaxe pròpio de ła spese omana, ciamà "łéngua" (o, pì inte el spesìfego, "lenguajo verbałe oman"^[2]), el ga caratarìsteghe che i ło difarénsia grandamente da altri lenguaji animałi^[1]. Racuanti autori contemporànei i definise el lenguajo oman cofà on instrumento del pensiero, del cuało ła comunegasion ła xe soło che on acesòrio no indispensàbiłe, e łe łéngue łe njien considarae cofà ojeti biołòxeghi e no cofà instrumenti projetai dai èsari omani^[3].

El lenguajo no el xe, de conseguensa, na prerogativa omana: anca łe forme de comunegasion animałe łe xe intendeste cofà on "lenguajo". Par exénpio i oxei i comùnega brinciando, o sia emetendo soni variamente modułai. Łe ave łe comùnega traerso on "bałeto" (el bało de łe ave). I cani e racuanti fełini i comùnega emetendo spesìfeghi odori

Xeneralmente, par rifarirse a łe forme de comunegasion intrà i animałi, se parla de comunegasion animałe.^[2][4]

Tipi de lenguajo

Lenguajo verbałe

• Lenguajo orale: Ła forma orałe ła xe caraterixada da stra-presixe secuense artegołatòrie, a cargo soradetuto de boca, farinxe e larinxe, che i reałixa sofistegai programi motori, provegnenti da ła cortécia sełebrałe.
• Lenguajo mentałe: lenguajo interior che el scumìsia dopo de cheło orałe.
• Lenguajo scrito: forma scrivesta — segondària e dipendente da cheła orałe in tute łe culture andove el xe prexente
• Lenguajo comun: el xe el lenguajo, che el sìpia orałe o scrivesto no inporta, prevałente inte na determenada comunità de parsone.

El lenguajo de ogni indivìduo el cànbia rejistro a segonda de l'interlocudor/i che el ga davanti.

• Lenguajo privà/pùblego; Sto lenguajo el tende manco a ła coretesa de łe forme gramategałi-sintàteghe, el fa tanta pì atension ai segnali no verbałi de aprovasion/dexaprovasion dei interlocudori. Cheło pùblego, invese, el xe pì formałe e inpersonałe sia parché no el xe revolxesto a na sèrie de parsone ben individuae, sia parché el domanda on major controło lesegal-gramategałe

Vygotskij el sotolìnea ła difarensa intrà:

• Lenguajo privà: el połe contegner on nùmaro (limità) de ripetision, parołe sensa senso che łe ga funsion de modułasion del caràtaro del puteło e man man el se verxe a chełi altri.
• Lenguajo sociałe: cheło doparà co altre parsone, a cuatro ani el puteło el paroneja xa cuaxi el totałe dei ałòfoni, dei fonemi e de łe règołe morfosintàteghe de ła pròpia łéngua mare, sia parlando che scoltando.

Lenguajo no verbałe

L'omo el ga, in pì de on lenguajo verbałe tanto artegołà, difarenti lenguaji no verbałi che i połe èsar esprimesti co movimenti del corpo, spesalmente mołestando i brasi e el muxo.

Ghe xe anca sesti para-lenguìsteghi (intonasion, crio, rixada, sbaiso, sospiro, interusion), che i serve, da soło o col lenguajo orałe, a esprimar łe emosion.^{[Fonte nesesària]}

Intrà i lenguaji no verbałi ghe xe da tor in considerasion anca ła doparasion del spàsio, ła doparasion de vestimenti o cosmèteghi.

On lenguajo no ligà a l'èsar boni de scoltar o de parlar ła xe ła łéngua dei segni. Eła ła xe na vera e pròpia łéngua nadurałe, esperimenti de neurolenguìstega i demostra che ła łéngua dei segni i coinvolxe łe istese àree sełebrałi de ma łéngua nadurałe.

Lenguajo muxegałe

El lenguajo mùxegałe el fa parte de ła nadura omana; vedendo i autori se discore se sia nasesto prima el lenguajo verbałe (ipotexà da Steven Pinker ) o cheło muxegałe cantà (Charles Darwin) o tuti e do inte el isteso momento (Steven Mithen)^[5]. La so prerogativa ła xe cheła de èsar conprendesta da tuti, atrata e ligada ugnołamente a ła sfera emotiva ^[6].

Desviłupo del lenguajo

Co ła risonansa magnètega funsionałe se ga descuerto che inte i putełi de do mexi ghe se ativa łe istese àree sełebrałi deputae al lenguajo co i xe drio scoltar łe so mari parlar^[7].

El lenguajo el njien aprendesto inte i primi ani de vita e sta evołusion ła połe èsar dividesta in racuante sesion tenporałi:

• 0-3 mexi emision de soni vocałi
• 4-6 mexi doparasion de espresion faciałi negative e poxitive e scumìsio de ła lalasion
• 6-9 mexi riserca de ła sorxente del diàłogo, pronunsasion de gorgheji, lalasion senpre pì grande, doparasion de l'ìndaxe par ìndegar on ojeto (pointing)
• 9-12 mexi resposta co el ghe se ciama, emesion de bisìłabi, mesaji faciałi e ripetision de mesaji fałii, in manjiera che i sìpia mejo capii.
• 12-13 mexi pronunsa de parołe comuni, cofà mama e pupà
• 14-18 mexi prime parołe-fraxi sénpleghe
• 18-24 mexi vocabołàrio pì rico, 50% de consonanti produxeste coretamente, lenguajo verbałe predomenante rispeto ai sesti omani.
• 24-36 mexi 70% dee consonanti produxesti coretamente e doparasion de pronomi (mi/ti/eło/eła)
• 3-5 ani discorsi conprendìbiłi inte el so intiero, ma połe èsarghe dificoltà inte i fonemi "r" "v" e grupi consonànteghi.
• 6-11 ani sviłupo gramategałe intiero e major richesa del lenguajo par ła scołarixasion

La comunegasion animałe

El lenguajo dei computer

Par savèrghene de pì, vardarse anca ła voze Lenguaji de programasion.