ყაზახეთი

ყაზახეთი (ყაზახ. Қазақстан^ⓘ qɑzɑqsˈtɑn; რუს. Казахстан^ⓘ, kəzɐxˈstan; ოფიციალურო ყაზახეთიშ რესპუბლიკა (ყაზახ. Қазақстан Республикасы; რუს. Республика Казахстан) — ტრანსკონტინენტური ზუღაშ კარშა გიშალიშ უღვენი სახენწჷფო ცენტრალურ აზიას, ნამუშ მორჩილი ნოროთი წყარმალუ ურალიშ ბჟადალშე ხვადუ ბჟაეიოლ ევროპას.^{[კომ. 3]} ოორუეშე დო ბჟადალშე უხურგანს რუსეთი, ბჟაეიოლშე — ჩინეთი, ობჟათე-ბჟაეიოლშე ყირგიზეთი, ობჟათეშე უზბეკეთი, ობჟათე-ბჟადალშე — თურქმენეთი, კასპიაშ ზუღაპიჯიშ ღოზით. ქიანაშ ნანანოღა რე ასტანა, უკაბეტაში ნოღა, კულტურული დო ეკონომიკური ცენტრი — ალმათი.

ყაზახეთიშ რესპუბლიკა ყაზახ. Қазақстан Республикасы ყაზახეთი
ჰიმნი: Менің Қазақстаным (ჩქიმი ყაზახეთი) ↓
ყაზახეთიშ ორენი
ნანანოღა		ასტანა
უკაბეტაში ნოღა		ალმათი
ოფიციალური ნინა(ეფი)		ყაზახური[კომ. 1] რუსული[კომ. 2]
რელიგია		69.3% ისლამი 17.2% ქირსიანობა 2.3% ვა რელიგიური 0.2% შხვა 11.0% უგამური
თარობა		უნიტარული გვერდო საპრეზიდენტო რესპუბლიკა ავტორიტარული თარობაშ გიმე[2][3]
-	პრეზიდენტი	ქასიმ-ჟომარტ ტოკაევი
-	პრემიერ-მინისტრი	ოლჟას ბექტენოვი
ფართობი
-	გვალო	2,724,900 კმ2 (9-ა)
-	წყარი (%)	1.7
მახორობა
-	2025 ფასებათ	20,286,084 (65-ა)
-	მეჭედალა	7.44 ად/კმ2 (236-ა)
ედპ (ჸუპ)		2025 ფასებათ
-	გვალო	$693.415 მილიარდი[4] (40-ა)
-	ართ მახორუშე	$43,610 (49-ა)
აგი (2023)		0.837 (მაღალი) (60-ა)
ვალუტა		ტენგე (KZT,)
ბორჯიშ ორტყაფუ		UTC+05:00
-	ზარხულიშ (DST)	UTC+06:00 (UTC)
ქიანაშ კოდი		KZ
Internet TLD		.kz დო .қаз
ოტელეფონე კოდი		+7

ყაზახეთი ფართობიშ მეჯინათ რე მოსოფელიშ სიკაბეტათ მაჩხორა ქიანა დო უკაბეტაში სახენწჷფო, ნამუსჷთ ზუღაშ კარშა გიშალიშ ვაუღჷნ. ქიანაშ ფართე ტერიტორიაშ მეხოლაფირო გვერდი უკებჷნა ზუგუამი პლატოეფს დო ველეფს, ხოლო ნასუმორი — რზენეფს; ობჟათე დო ბჟაეიოლი ხურგეფი აკმიქიმინუ დაბალგვალამი რეიონეფით. ყაზახეთიშ მახორობაშ მუდანობა აკმადგინანს 20 მილიონშე უმოსის, მახორობაშ მეჭედალა მოსოფელს ართ-ართი არძაშე უდაბალაში რე — კვადრატულ კილომეტრიშა 6 კოჩი მოურს.^[7] ეთნიკური ყაზახეფი მახორობაშ უმენტაშობას წჷმარინუანა, მუჟანსჷთ ეთნიკური რუსეფი — შანულამ უჭიჭაშობას. ყაზახეთი ოფიციალურო სეკულარული სახენწჷფო რე, ნამუშ მახორობაშ უმენტაშობა მუსლიმი რე, მარა ჸუნს კაბეტი ქირსიანული ჯარალუათ.

ყაზახეთი დოხორელი რდჷ დიო ხოლო პალეოლითიშ ბორჯიშე. ჯვეშო თე ტერიტორიას დომინირენდეს შხვადოშხვა გეგია ირანული კათეფი, მუჭომით რდჷ საკეფი, მასაგეტეფი დო სკვითეფი, თაშნეშე სპარსეთიშ აქემენიანეფიშ იმპერია ობჟათეშე გითმიძინანდჷ. VI ოშწანურაშე რეგიონშა ქუმორთეს თურქული გეგია კათაქ. XIII ოშწანურას, თე რეგიონი ქჷდიჸუნუ მონღოლეთიშ იმპერიაქ ჩინგიზ-ყაენიშ დუდალათ. XV ოშწანურას, ორქოშ ურდუმიშ აკოცჷმაშ უკული, მეხოლაფირო თეხანური ყაზახეთიშ ტერიტორიაშმაიდას გიჭყჷ ყაზახეთიშ სახანოქ. XVIII ოშწანურაშახ, ყაზახეთიშ სახანოქ აკოცჷ სუმი ჟუზო (თურობური დორთუალა), ნამუეფჷთ თაშ-თაში გეგნონქოლჷ დო ქჷდიჸუნუ რუსეთიშ იმპერიაქ; XIX ოშწანურაშ შქა წანეფს, ნთელი ყაზახეთი ნომინალურო რდჷ რუსეთიშ გამაგალაშ გიმე.^[8] 1917 წანაშ რუსეთიშ რევოლუციაშ დო გემაჸვენჯი ომენოღალე ლჷმაშ უკული, სხუნუეფიშ რსხუშ აკოდგინალუაშა მიშმალი რუსეთიშ სფსრ-შ ავტონომიურ რესპუბლიკათ გჷნირთუ. 1936 წანას, ქიანაშ სტატუსიქ ეიკინჷ მორსხუე რესპუბლიკაშ დონეშა. სხუნუეფიშ თარობაქ რესპუბლიკაშა გენნახორუ რუსეფი დო შხვა ერეფიშ წჷმმარინაფალეფი, ნამუშ შედეგო სხუნუეფიშ ბორჯის ეთნიკური ყაზახეფქ უჭიჭაშობას წჷმარინუანდეს მუნეფიშ რესპუბლიკას. ყაზახეთი რდჷ ეკონია რესპუბლიკა სხუნუეფიშ რსხუშ აკოდგინლუას, ნამუქჷთ 1991 წანას, სხუნუეფიშ რსხუშ აკოცჷმაშ ბორჯის გჷმაცხადუ ზოხორინალაშენ.

ყაზახეთი დომინირენს ცენტრალური აზიას მუჭოთ ეკონომიკურო, თეშ პოლიტიკურო, ნამუთ რეგიონიშ ედპ-შ 60%-ის უნარღეღჸვენს, თარო მუში ნაფთობიშ დო გაზიშ ხერეჭუათ; თაშნეშე უღჷ ქვერსემი მინერალური რესურსეფი,^[9] მაჸვენჯი პოზიციეფს იკენს მოსოფელიშ რკინაშ დო ვარჩხილიშ მუმაპალუ ქიანეფს შქას.^[10] თაშნეშე ყაზახეთის უღჷ არძაშე უმაღალაში ადამიერიშ გოვითარაფაშ ინდექსი რეგიონს. უნიტარული კონსტიტუციური რესპუბლიამ რე;^[11] მარა თიში თარობა რე ავტორიტარული.^[12][13] მარა, 2019 წანას ნურსულთან ნაზარბაევიშ გინორინაშ უკული, ნამუთ ქიანას დუდენდჷ ზოხორინალაშ მოპალუაშე, ბიჯგიქ ქიმიაჩჷ ქიანაშ დემოკრატიზაციას დო პოლიტიკურ რეფორმეფს. ყაზახეთი გეჸვენჯი ერეფოშქაშე ორგანიზაციეფიშ მაკათური რე: გოერო, მოსოფელიშ ვაჭრუაშ ორგანიზაცია, ზოხორინელი სახენწჷფოეფიშ წორომაჸალობა, შანხაიშ წოროხანდაშ ორგანიზაცია, ევრაზიული ეკონომიკური რსხუ, კოლექტიური უშქურანჯალაშ აპიჯალაშ ორგანიზაცია, ევროპაშ უშქურანჯალაშ დო წოროხანდაშ ორგანიზაცია, ისლამური წოროხანდაშ ორგანიზაცია, თურქული სახენწჷფოეფიშ ორგანიზაცია დო თურქული კულტურაშ ერეფოშქაშე ორგანიზაცია.

ჯოხოდვალა

• ოფიციალური: ყაზახეთიშ რესპუბლიკა.
• ოდაბადური: Қазақстан; Qazaqstan Respublikasy

გეოგრაფია

ქიანა იდვალუაფუ ცენტრალურ აზიას დო უკჷნებუ 2.717.000 კვ.კმ. ათე მაძირაფალით მა-9 აბანი უკჷნებუ მოსოფელს. ყაზახეთიშ ტერიტორია გინოზინდილი რე კასპიაშ ზუღაშე ალტაიშ გვალეფშა. ომძღჷ ქიანეფი: რუსეთი, ჩინეთი, ყირგიზეთი, უზბეკეთი დო თურქმენეთი.

სახენწჷფო

• პოლიტიკური სისტემა: ოპრეზიდენტე რესპუბლიკა.
• სახენწჷფოშ მანჯღვერი: პრეზიდენტი კასიმ-ჟომარტ_ტოკაევი (2019 წანაშ 20 მელახშე).
• კანონიშდუმადვალუ ორგანო: ჟირპალატამი პარლამენტი, აკმოდირთუ სენატშე (47 მაკათური) დო მაჟილისშე (67 მაკათური).

დემოგრაფია

• მახორობა: 16.763.000 (2003), თენეფშე 30% რუსი, 53% ყაზახი, 3,7% უკრაინარი, 2,5% უზბეკი, 2,4% გერმანარი.
• ოფიციალური ნინეფი: ყაზახური დო რუსული.
• ნანანოღა: ასტანა
• დიდი ნოღეფი: ალმათი (1.046 ვითოში), ყარაგანდა (405), შიმკენტი (335), თარაზი (306), პავლოდარი (300).

ადმინისტრაციული გორთუალა

ყაზახეთი ადმინისტრაციულო ირთუ 14 ოლქო (oblys) დო 3 ნოღათ (qalasy)

ოლქი მახორ. ფართ. ცენტრი

• აკმეჩეთი 519.8 226 000 ყზილ-ორდა

• აკმოლა 1006.8 92 000 ასტანა

• აქტობე 595.2 300 600 აქტობე (აკტიუბინსკი)

• ალმატი 2344.5 224 200 ალმაღი

• ატირაუ 383.5 118 600 ატირაუ (გურიევი)

• ბჟად. ყაზახეთი 538.4 151 300 ორალი (ურალსკი)

• ყარაგანდი 1230.3 428 000 ყარაგანდა

• კოსტანაი 1309.8 225 700 კუსტანაი

• მანგიშთაუ 276.2 156 600 აქთაუ (შევჩენკო)

• ობჟათე ყაზახეთი 1723.1 117 300 შიმკენტი

• პავლოდარი 880.7 124 800 პავლოდარი

• ბჟაეიოლ ყაზახეთი 1334.4 283 300 ოსკემენი (უსტ-კამენოგორსკი)

• ოორუე ყაზახეთი 1167.9 123 200 პეტროპავლი (პეტროპავლოვსკი)

• თარაზი 857.7 144 300 თარაზი (ჟამბილი)

რესურსეფი ინტერნეტის

• Kazakhstan national tour operator, Official website of KAZAKHSTAN-REISEN Archived 2017-05-27 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine.
• Caspian Pipeline Controversy from the Dean Peter Krogh Foreign Affairs Digital Archives
• Country Profile from BBC News
• Kazakhstan information from the United States Department of State
• Portals to the World from the United States Library of Congress
• Kazakhstan at UCB Libraries GovPubs
• Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Kazakhstan Archived 2011-09-29 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine.
• World Bank Data & Statistics for Kazakhstan
• Kazakhstan Internet Encyclopedia Archived 2021-02-22 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine.
• Kazakhstan at 20 years of independence, The Economist, Dec 17th 2011
• "Blowing the lid off" - Unrest in Kazakhstan, The Economist, Dec 20th 2011
• New Religion Law restricts religious freedom in Kazakhstan
• The Region Initiative (TRI)
• Country Facts from Kazakhstan Discovery
• 2008 Human Rights Report: Kazakhstan. Department of State; Bureau of Democracy, Human Rights and Labor
• Key Development Forecasts for Kazakhstan from International Futures

თარობა

• Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Kazakhstan Archived 2011-09-29 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine.
• E-Government of the Republic of Kazakhstan
• Government of Kazakhstan Archived 2019-08-10 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine.
• President of the Republic of Kazakhstan Archived 2008-09-27 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine.
• Chief of State and Cabinet Members Archived 2013-09-17 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine.

კომენტარეფი

1. აკა სახენწფო ნინა რე, ნამუთ გჷმირინუაფუ სათარობო საქვარუეფს, კანონდვალუას დო ოფიციალური კოითხირეეფს.^[1]
2. აღიარებული რე მუჭოთ ოფიციალური ნინა, ნამუთ გჷმირნუაფუ სახენწჷფო დჷნაწესებუეფს დო ორგანიზაციეფს სახენწჷფო ნინაწკჷმა ართო.^[1]
3. ყაზახეთიშ ტერიტორიაშ დოხლაფირო 4%, წყარმალუ ურალიშ ბჟადალშე იდვალუაფუ ბჟაეიოლი ევროპას.^[5][6]