Yr Aifft
From Wikipedia, the free encyclopedia
Gwlad Arabaidd yng Ngogledd Affrica, rhan o'r Dwyrain Canol, yw Gweriniaeth Arabaidd yr Aifft neu'r Aifft (Arabeg مصر, sef Misr, neu Másr yn dafodiaith yr Aifft). Er bod y wlad yn Affrica, cyfrifir Gorynys Sinai, i'r dwyrain o Gamlas Suez, yn rhan o Asia. Mae rhan fwyaf o bobl yr Aifft yn byw ar lannau Afon Nîl (40,000 km²). Ond mae'r rhan fwyaf o'r wlad yn rhan o ddiffeithdir y Sahara, ac felly â dwysedd poblogaeth isel iawn.
جمهورية مصر العربية | |
Arwyddair | مصر أمّ الدنيا |
---|---|
Math | gwladwriaeth sofran, Gwlad drawsgyfandirol, un o wledydd môr y canoldir, gwlad |
Enwyd ar ôl | Ptah, Mizraim |
Prifddinas | Cairo |
Poblogaeth | 94,798,827 |
Sefydlwyd | 28 Chwefror 1922 (Annibyniaeth o Loegr) 18 Mehefin 1953 (Datganiad o annib.) |
Anthem | Bilady, Bilady, Bilady |
Pennaeth llywodraeth | Mostafa Madbouly |
Cylchfa amser | UTC+2, UTC+03:00 |
Iaith/Ieithoedd swyddogol | Arabeg |
Daearyddiaeth | |
Rhan o'r canlynol | Gogledd Affrica, Y Dwyrain Canol, De-orllewin Asia |
Gwlad | Yr Aifft |
Arwynebedd | 1,010,407.87 ±0.01 km² |
Gerllaw | Y Môr Canoldir, Afon Nîl, Y Môr Coch |
Yn ffinio gyda | Swdan, Libia, Israel, Gwladwriaeth Palesteina, Bir Tawil, Lefant |
Cyfesurynnau | 27°N 29°E |
Gwleidyddiaeth | |
Corff deddfwriaethol | Parliament of Egypt |
Swydd pennaeth y wladwriaeth | Llywydd yr Aifft |
Pennaeth y wladwriaeth | Abdel Fattah el-Sisi |
Swydd pennaeth y Llywodraeth | Prif Weinidog yr Aifft |
Pennaeth y Llywodraeth | Mostafa Madbouly |
Ariannol | |
Cyfanswm CMC (GDP) | $424,672 million, $476,748 million |
Arian | punt yr Aifft |
Cyfartaledd plant | 3.338 |
Mynegai Datblygiad Dynol | 0.731 |
Mae'r Aifft yn ffinio â Libya i'r gorllewin, y Swdan i'r de, a Llain Gaza ac Israel i'r dwyrain. Mae rôl bwysig yr Aifft mewn daear-wleidyddiaeth yn deillio o'i safle strategol: cenedl draws-gyfandirol, mae ganddi bont-tir (Isthmus Suez) rhwng Affrica ac Asia, wedi'i chroesi gan ddyfrffordd fordwyol (sef Camlas Suez ) sy'n cysylltu Môr y Canoldir â Chefnfor India ar hyd y Môr Coch.
Mae'r wlad yn enwog am ei hanes hynafol a'i hadeiladau trawiadol o gyfnod yr Hen Aifft er enghraifft pyramidiau Cheops (Khufu) a Khafre, Teml Karnak, Dyffryn y Brenhinoedd a lleoedd eraill. Heddiw, ystyrir mai'r Aifft yw canolbwynt gwleidyddol a diwylliannol y Byd Arabaidd.
Yn dilyn 18 diwrnod o brotestio ledled y wlad ymddiswyddodd yr Arlywyd Hosni Mubarak sydd yn briod gyda hanner Cymraes, Suzanna Mubarak ar 11 Chwefror, 2011 gan drosglwyddo pwer y wlad i'r Llu Arfog.[1][2] Cynhaliwyd refferendwm cyfansoddiadol ar 19 Mawrth 2011 ac ar 28 Tachwedd 2011, cynhaliodd yr Aifft etholiad. Roedd y ganran a bleidleisiodd yn uchel ac nid oedd unrhyw adroddiadau o afreoleidd-dra neu drais mawr.[3] Etholwyd Mohamed Morsi ar arlywydd.[4] Fe'i beirniadwyd yn llym am fod yn Islam-eithafol a chododd protestiadau drwy'r Aifft yn erbyn Islamwyr yn Rhagfyr 2012 a gwanwyn 2013.[5] Ar 4 Gorffennaf 2013, gwnaed Adly Mansour, 68 oed, Prif Ustus Goruchaf Lys Cyfansoddiadol yr Aifft yn llywydd dros dro llywodraeth newydd yn dilyn diswyddo Morsi.[6] Ym Mawrth 2014 etholwyd Abdel Fattah el-Sisi yn Arlywydd.[7]
Mae gan yr Aifft hanes hirach nag unrhyw wlad, gan olrhain ei threftadaeth ar hyd delta neu aber yr Afon Nîl yn ôl i'r 6ed-4ydd mileniwm CC. Caiff ei cael ei hystyried yn grud gwareiddiad, a gwelodd yr Hen Aifft rai o ddatblygiadau cynharaf ysgrifennu, amaethyddiaeth, trefoli, crefydd gyfundrefnol a llywodraeth ganolog.[8] Ceir henebion eiconig fel Pyramidau Giza a'i Sffincs Mawr, yn ogystal ag adfeilion Memphis, Thebes, Karnak, a Dyffryn y Brenhinoedd, sy'n adlewyrchu'r etifeddiaeth hon ac yn parhau i fod yn ffocws sylweddol o ddiddordeb gwyddonol a thwristaidd. Mae treftadaeth ddiwylliannol hir a chyfoethog yr Aifft yn rhan annatod o'i hunaniaeth genedlaethol, sy'n adlewyrchu ei lleoliad traws-gyfandirol unigryw sef Môr y Canoldir, y Dwyrain Canol a Gogledd Affrica ar yr un pryd.[9] Roedd yr Aifft yn ganolfan bwysig i Gristnogaeth gynnar ond cafodd ei Islameiddio i raddau helaeth yn y 7g ac mae'n parhau i fod yn wlad Foslemaidd Sunni'n bennaf, er bod ganddi leiafrif Cristnogol arwyddocaol, ynghyd â chrefyddau llai ymarferedig eraill hefyd.
Mae'r Aifft Fodern yn dyddio'n ôl i 1922, pan enillodd annibyniaeth oddi wrth yr Ymerodraeth Brydeinig (hy Lloegr) a hynny fel brenhiniaeth. Yn dilyn chwyldro 1952, datganodd yr Aifft ei hun yn weriniaeth, ac ym 1958 unodd â Syria i ffurfio'r Weriniaeth Arabaidd Unedig, a ddiddymodd yn 1961. Trwy gydol ail hanner yr 20g, dioddefodd yr Aifft ymryson cymdeithasol a chrefyddol ac ansefydlogrwydd gwleidyddol, gan ymladd sawl gwrthdaro arfog ag Israel yn 1948, 1956, 1967 a 1973, a meddiannu Llain Gaza yn ysbeidiol tan 1967. Ym 1978, arwyddodd yr Aifft y Camp David Accords, gan dynnu'n ôl yn swyddogol o Lain Gaza a chydnabod Israel. Mae’r wlad yn parhau i wynebu heriau, o aflonyddwch gwleidyddol, gan gynnwys chwyldro diweddar 2011 a’i ganlyniadau, i derfysgaeth a thanddatblygiad economaidd. Mae llywodraeth bresennol yr Aifft, gweriniaeth lled-arlywyddol dan arweiniad Abdel Fattah el-Sisi, wedi’i disgrifio gan nifer o gyrff gwarchod fel awdurdodaidd (authoritarian), sy’n gyfrifol am barhau â record hawliau dynol problemus y wlad.
Islam yw crefydd swyddogol yr Aifft ac Arabeg yw ei hiaith swyddogol.[10] Gyda dros 100 miliwn o drigolion, yr Aifft yw'r wlad fwyaf poblog yng Ngogledd Affrica, y Dwyrain Canol, a'r byd Arabaidd, y trydydd mwyaf poblog yn Affrica (ar ôl Nigeria ac Ethiopia), a'r bedwaredd ar ddeg fwyaf poblog yn y byd. Mae mwyafrif helaeth ei phobl yn byw ger glannau Afon Nîl, ardal o tua40,000 cilometr sg, lle ceir yr unig dir ffrwythlon. Prin yw'r bobl sy'n byw yn ardaloedd mawr anialwch y Sahara, sy'n ffurfio'r rhan fwyaf o diriogaeth yr Aifft. Mae tua hanner trigolion yr Aifft yn byw mewn ardaloedd trefol, gyda'r rhan fwyaf wedi'u gwasgaru ar draws canolfannau poblog mwyaf Cairo, Alexandria a dinasoedd mawr eraill y Delta.
Ystyrir yr Aifft yn bŵer rhanbarthol yng Ngogledd Affrica, y Dwyrain Canol a'r byd Mwslemaidd, ac yn bŵer canol ledled y byd.[11] Mae'n wlad sy'n datblygu, yn safle 116 ar y Mynegai Datblygiad Dynol. Mae ganddi economi arallgyfeirio, sef y drydedd-fwyaf yn Affrica, yr economi 33fed fwyaf yn ôl CMC enwol, a'r 20fed fwyaf yn fyd-eang yn ôl PPP. Mae'r Aifft yn aelod sefydlol o'r Cenhedloedd Unedig, y Mudiad Anghydnaws, y Gynghrair Arabaidd, yr Undeb Affricanaidd, Sefydliad Cydweithrediad Islamaidd a Fforwm Ieuenctid y Byd.