Celtismos en francés

From Wikipedia, the free encyclopedia

Celtismos en francés
Remove ads

Bi ha celtismos en francés que reflectan en a suya mes gran part o substrato lingüistico galo y perteneixen a lo lexico d'o medio rural. O francés ha puesto amprar palabras celtas a atras luengas neolatinas con o mesmo substrato celta como l'arpitán y l'occitán. Tamién bi ha un adstrato bretón (sobre tot en as luengas d'oïl nordoccidentals), y palabras d'orichen celta insular transmesas por l'anglés.

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Thumb
Vercingetorix chita as armas suyas a los piez de César, cuadro de Lionel Royer, 1899.
Remove ads

Celtismos cheneralizaus en latín

Thumb
Cervesa Ámbar 1900 (La Zaragozana). A palabra gala cerevĭsĭa plegó a las luengas romances occidentals a traviés d'o latín. A partir d'o sieglo XIV se cheneralizó l'uso d'o Humulus lupulus como aromatizant dende o norte d'Europa. A nueva variant d'esta bebida se conoixeba por o suyo nombre d'orichen chermanico bière, que substituyó como termin cheneral a l'anterior denominación cervoise.

En latín bi heba palabras d'orichen celta que plegoron a cheneralizar-sen en tot l'Imperio dende Hispania dica Dacia, por o que se troban en todas as luengas latinas.

O celta galo se charraba antes d'o latín en o territorio d'o norte de Galia a on que dimpués apareixerían as luengas d'oïl y o francés, por o que se puede considerar un substrato lingüistico. Manimenos tamién se charraba en amplas zonas d'o norte d'Italia (Galia Cisalpina), y d'o sud de Galia (Narbonés), que ya heban encomenzau a romanizar-sen antes d'a conquiesta cesariana, y a on que apareixioron os dialectos norditalians y l'occitán. A romanización de Galia estió un proceso lento y bi habió un periodo de coexistencia entre a luenga celtica gala que retaculaba y un latín galico plen de celtismos, que por a centralidat y importancia d'este territorio podeban convertir-se en chenerals en o territorio romano.

Son palabras galas que se cheneralizoron en latín ALAUDA, AREPENNIS, CAMISIA, CAPANNA, CEREVISIA, CARPENTUM, CARPENTARIUS, CARRUS, SALMO y LEUKA,[1] que se pueden trobar en luengas romances bien luent de l'antiga Galia. De feito, en aragonés en perdura beluna: aloda, camisa, cabanya/capana, cervesa, carro y salmón. En francés a primera lista ha perdurau como alouette, arpent, chemise, charpente, charpentier, char, saumon y lieue. A palabra cabane present en francés ye en realidat un occitanismo.

Remove ads

Comparanza con os celtismos presents en as luengas pirenencas y basco

Bi ha palabras celtas d'os Alpes y Pireneus que se troban en toda Francia. Son derivaus de derivaus de *KUMBA, *GRAVA, *RIKA, *BERTIO, *KLETA, *BANNO, *BIDLA, *PARIOLO, *LIGA, *SUDIA, *ULVA, *AGRANION, *ALIKA, *BRUKO, *VERNA, *GABELLA, *MULTON. De totas estas son representadas en catalán totas menos *RIKA y *ALIKA. En aragonés mancan os derivaus de *RIKA, *LIGA, *SUDIA, *ALIKA y *VERNA, y tamién os derivaus de *BERTIO, pero debioron d'existir en aragonés arcaico porque se troban iberorromanz antigo. En basco de Navarra encara bi ha derivaus de *KUMBO, *GRAVA, *KLETA, *PARIOLO, *AGRANION y *GABELLA.[2]

Remove ads

Medio rural

Thumb
Carro d'a Edat de Fierro d'Ohnenheim exposau en o Museu d'Estrasburgo. Os celtas destacaban como fabricants de carros, palabra que proviene d'o galo karros, corradical d'o verbo latino CURRERE u "correr".

En francés bi ha palabras d'orichen galo en o lexico d'o medio rural[3] como:

  • Bâche: lona
  • Banne: canasta, banasto, cesto, carro pa transportar carbón.
  • Bief: canal que leva l'augua a un molín, canal de navegación entre dos esclusas.
  • Bouge: saco.
  • Char: carro.
  • Charrue:[3] ("aladro").
  • Javelle: gaviella/garba.
  • Jachère: campo d'erial en a cultura a redolín.
  • Ouche: terreno cautivau a sobén cerrau con una tapia y a canto d'a casa.
  • Raie: sulco.
  • Souche: zueca, zoca, toza, base d'o tronco.
  • Suie: follín.
  • Tarière: taladro.
  • Tonne: cuba.

A coexistencia diglosica entre o celta galo y o latín galico se reflecta en unas parellas lexicas que a on que se veye a competencia lexica entre a palabra celta y a palabra latina:

  • CERA - BRISCA > cire - brèche ("cera" - "bresca").
  • VINUM - LIGIA > vin - lie ("vin" - "solada").
  • SPICA - GABELLA > épi - javelle ("espiga" - "gaviella"/"garba").

A palabra latina s'aplicará a un rechistro culto oficial u a un material u obchecto de cualidat, a diferencia d'a palabra celta, que se restrenyirá a lo subproducto.[4]

Fitonimia

Thumb
Betula pendula, bouleau en francés. A mesma palabra latina BETULA ye un diminutivo de l'orichinal betua en celta galo.

Fendo part d'o lexico rural, destaca a presencia de fitonimos u palabras que se remontan a fitonimos como balai.

  • Balai: baleya, deriva d'a palabra celta pa dicir chinestra.
  • Berle: Berula erecta. Fitonimo relacionau con l'aragonés berro (Nasturtium officinale, tamién d'a familia Brassicaceae).
  • Bétoine: Stachys officinalis.
  • Bourdaine: Frangula alnus.
  • Bouleau: abetullo/abetoch.
  • Bruyère: bruco.
  • Chêne: caixigo.
  • Corme: serba, fruito de Sorbus domestica.
  • Droue: graminias de mala calidat.
  • Gerzeau: Agrostemma githago.
  • If: taixo.
  • Sapin: abet. En realidat ye una forma hibrida entre o latín PINUS y o celta galo *SAPPOS.
  • Souche: Toza, base d'o tronco, relacionau con o catalán soca.
  • Tan: crosta de caixigo. Talment relacionau etimolochicament con l'aragonés tano.
  • Vélar: Sisymbrium officinale, pero tamién s'aplica a las brassicacias d'o chenero Erysimum.
  • Vergne: alverniz.

Zoonimia, caza, pesca y ganadería

Thumb
Rabanyo d'ovellas. En francés actual mouton ye o nombre chenerico d'a especie Ovis aries, tanto o mardano (bélier), como a ovella (brebis). Moltón en aragonés benasqués y moton en occitán son as denominacions d'o masclo capau, o mesmo que as parolas equivalents en as luengas celtas actuals.
  • Bièvre: vibre.
  • Bouc:[3] buco, boque, que manimenos no ye seguro que siga un celtismo y podría estar chermanismo d'orichen francico.
  • Braire: bramar, cuan lo fan os somers
  • Breuil: vedau de caza.
  • Daim: o cervido Dama dama.
  • Jarret: o tarso d'os animals y a zafraina d'as personas, a radiz presenta o mesmo orichen que l'aragonés garra.
  • Mouton: nombre chenerico d'a especie Ovis aries incluyindo a fembra (brebis), y o masclo (bélier).
  • Vautre: can gran emplegau en a caza d'o chabalin u l'onso.

Bi ha unas cuantas parolas relacionadas con as aus.

  • Alouette: aloda.
  • Barge: au d'o chenero Limosa y d'a familia Scolopacidae.
  • Bec:[3] pico.
  • Pinson: pinzán.
  • Vanneau: au d'o chenero Vanellus.

Destacan os ictionimos y parolas relacionadas con a pesca:

  • Alose: peix d'o chenero Alosa, d'a familia d'os Clupeidae.
  • Gord: obstrucción en una corrient d'augua pa ensobinar peixes.
  • Loche: ictionimo ambiguo aplicau a muitas especies.
  • Lotte: o peix Lotta lotta.
  • Saumon: salmón.
  • Tanche: o peix Tinca tinca
  • Vandoise: o peix Leuciscus leuciscus.

Suelo y descripción de lo medio fisico

Thumb
Terrers formaus en uns salagons grisos de Sobrarbe. Lo salagón se diz en francés marne, derivau de lo celta galo marga.

Unidaz de mesura

Lo francés conserva como denominacions d'unidaz de mesura d'orichen galo:

  • Arpent:[3] una unidat de mesura de largaria.
  • Lieue < LEUCA, que compitió con exito contra la cheneralización de la unidat romana MILLA.
  • Boisseau: ye una unidat de mesura d'aridos, relacionada con un atra que existiba en francés antigo (boisse), que deriva de lo galo bosta u bostia, que a traviés de la forma prefixada *ambostā dió en arpitán emboto, en piemontés anbösta, en biarnés mouste, en aragonés y catalán mosta, y en castellano ambuesta.
Remove ads

Ropa

Como herencio d'a vestimenta d'os galos bi ha unas parolas que pasoron a lo latín galico, a lo latín cheneral y dimpués a las luengas romances.

  • Braie:
  • Broder: bordar.
  • Coule: cogulla, capucha.
  • Chainse:
  • Chemise: camisa.
  • Saie: sayo.

Bretonismos

Ta más detalles, veyer l'articlo Bretonismos en francésveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Thumb
Eixemplos de bixutería. A palabra bijou ye d'orichen bretón.

A presencia d'o bretón en Bretanya ha feito que as luengas d'oïl y o francés estándard haigan amprau bretonismos.

Os bretonismos que bi ha en francés gosan estar relacionaus con a mar:

  • Aderne: una part rectangular d'una salera.
  • Baille: balde.
  • Bernicle: nombre común a lo molusco Patella y a las aus anatidas d'o chenero Branta.
  • Bouette.
  • Darne: roncha de peix
  • Goéland: au d'a familia d'os Laridae.
  • Goémon: alga d'a clase Phaeophyceae, en especial Fucus.
  • Minot: una part u accesorio d'o trinquet.

Bi ha uns atros bretonismos perteneixents a uns atros campos lexicos:

  • Baragouin: chirga.
  • Bijou: choya.
  • Mine: aspecto, en a frase ne payait pas de mine, "teneba buen aspecto".

A palabra bretona biz ("dido") orichinó bizoù ("aniello") y se convertió en francés en bijou ("choya"), base d'a palabra bijouterie, que plegó a lo castellano como bisutería y a lo catalán como bijuteria.

As palabras biniou, cagou, cromlech, dolmen y menhir son bretonismos ixemenaus por archeologos, etnologos, antropologos y escritors. Han estau transmesos por o francés ta atras luengas como lenguache especifico d'estos campos.

Remove ads

Referencias

Bibliografía

Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Remove ads