Orés

Orés ye un municipio aragonés en a comarca de Cinco Villas (en o nord-ueste d'a provincia de Zaragoza). Perteneixe a o partiu chudicial d'Exeya d'os Caballers y fa parte d'a comarca de Cinco Villas.

Orés
Municipio d'Aragón
Anvista d'Orés dende a Cruz d'as Eras.
Entidat  • País  • Provincia  • Comarca	Municipio  Aragón  Zaragoza Cinco Villas
Partiu chudicial	Exeya d'os Caballers
Superficie	30,64 km²
Población  • Total	74 hab. (2013)
Altaria  • Meyana	647 m.
Distancia  • 104 km	enta Zaragoza
Alcalde	Antonio Campos Idoipe
Codigo postal	50619
Patrons	Sant Bertolomeu
Parroquial  • Diocesi  • Arcipestrau  • Parroquia	Chaca Erla-Uncastiello Sant Chuan Baptista
Ríos	Orés
Coordenadas	42°16’44’’N 0°59’58’’U
Orés Orés en Aragón

O suyo termin municipal tien una superficie de 54,5 km² con una población de dreito de 107 habitadors (INE 2011) y una densidat d'1,96 hab/km². A suya población permanent ye menor. O codigo postal ye 50619.

Cheografía

Se troba a una distancia de 104 km d'a ciudat de Zaragoza, a capital d'a suya provincia y d'Aragón, y a 28 km d'Exeya d'os Caballers, a capital de Cinco Villas y d'o suyo partiu chudicial. As suyas coordenadas cheograficas son: 42º 17' N, 1º 00' O. A suya altaria ye de 647 metros sobre o livel d'a mar, chunto a lo río Orés. Ye clavau en o piet d'a Sierra de Luna, entre os ríos Farasdués u Agonías y Arba de Biel.

Luengas y parlas

Dende o punto de vista lingüistico se troba en a buega entre l'aragonés y o castellano, drento de o dominio lingüistico castellano pero con un substrato lexico rico y amplo, encara que ya no se conservan rasgos morfosintacticos de l'aragonés como l'emplego d'os articlos definius y o complemento en/ne que si s'han conservau en localidaz cercanas como O Frago y Biel.

Climatolochía

Temperatura meya anyal, 12,5°. Plevida anyal, 600 mm.

Demografía

Evolución demografica

1362 f 1495 f 1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 - - 310 680 693 738 714 659 715

1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 734 728 665 627 502 408 285 144 119

1992 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 - - - - 104 103 101 99 116

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 113 107 109 104 106 107 101 101 107

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 103 104 110 112 108 106 104 114 109

2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 - 107 95 - 74 - - - - -

1717-1981: población de feito; 1990- : población de dreito. Fuent: Intercensal en l'INE, Series de población en l'INE y Relación d'unidaz poblacionals en l'INE.

A meyaus d'o sieglo XX, a Guerra Civil primero, y a industrialización mas entadebant, con l'atracción d'as grans ciudaz, entre ellas Zaragoza, fan decreixer a escape a población, mas que mas a partir d'os anyos sixanta, dica plegar en a población actual.

Historia

Os primers habitadors conoixius d'o territorio en do s'asienta Orés estioron os bascons. Enta part d'o sieglo VIII aC o territorio estió ocupau temporalment por os suessetans, y mas entadebant plegoron as dominacions romana y visigoda, y a musulmana, encara que o suyo dominio efectivo no ye platero.

Orés estió un lugar de Luesia dica a Lei de nueva planta d'as Corz de Cádiz (1834). Estió en poder d'os musulmans por 210 anyos de contino, ya que en 933 fue liberada por o rei don Sancho Abarca, de conchunta con a villa de Luesia y os atros lugars d'ista: Farasdués y Asín.

As guerras con os musulmans continoron y istos lugars cambioron de mans cuantas vegadas, quedando en una situación penible. Asinas, en veyendo a pobra situación en que se trobaban, don Sancho III lo Mayor reedificó a villa de Luesia en l'anyo 1030, dimpués d'haber edificau a ilesia d'o Salvador d'a mesma villa (1014).

O rei de Navarra Sancho III establió a buega sudoriental d'os suyos dominios en a cercana villa de Biel, con o que en establir-se o nuclio inicial d'o Reino d'Aragón, por legación testamentaria d'iste rei a Remiro I d'Aragón, a muga sud d'o reino s'establió en as vecinas villas d'Uncastiello, Luesia y Biel. Asinas, Orés estió entre muito tiempo territorio buegant entre os reinos cristiano y musulmán.

A villa de Luesia, igual como os lugars d'Orés, Farasdués y Asín, perteneixioron a la corona reyal dica l'anyo 1270, alto u baixo, reservando-se ta ella os diezmos y primicias d'os mesmos. Por ixos anyos fación donación o rei don Chaime I d'istas poblacions, con as suyas primicias respectivas, a Donya Teresa Gil de Vidaure y a o suyo fillo don Pedro.

Orés se separó d'ista churisdicción de Luesia en chinero de 1337, por orden de Pero IV, estando confiscada a Pero de Xerica (nieto de l'anterior) y dada a Beltrán del Valle, encara que sería recuperada dimpués por don Pedro.

Don Pedro, nieto de donya Teresa, o 27 d'abril de 1368 donó por testamento a villa de Luesia y os lugars d'Orés y Farasdués a lo bispe de Zaragoza (don Lope Ferrández de Luna, IV arcebispe de Zaragoza).

Dimpués de 642 anyos sin primicias, en 1575 as ilesias d'istos lugars consiguioron con bula papal que s'ingresasen en as suyas cuentas 500 ducaus d'as primicias que s'empochaba l'arcebispe. Isto ye prou important, dau que, encara que a propiedat d'as tierras perteneixió succesivament a las personas y entidaz debanditas, os lugars pendeban, eclesiasticament, primero en a diocesi de Pamplona (dende o sieglo X dica o XVIII) y dimpués en a diocesi de Chaca.

Dende o punto de vista politico-administrativo, se trobaba en a sobrecullida de Tarazona (sieglo XV), vereda de Tarazona (sieglo XVIII) y correchimiento de Cinco Villas (1711-1833).

Flora y fauna

Entre as matas destaca l'aranyonera, o escarrón, l'adelfilla (hierba espigada), o buixo, o chinipro, a modrollera, a sabina, a cardonera, a fraga salvachina, l'allaca y bellas matas aromaticas como lo espligo, romero u estremoncillo. Entre os árbols puet nombrar-se l'urmo común, a carrasca y bellas variedaz de pino como o (pino royo, o pino carcallo y o pino carrasco).

Como especies animals trobamos aquí l'aliga reyal, l'aliga perdicera, o bobón, a voleta, o vueitre, o esparvel, a paniquesa, o fardacho ocelau, o melón y o gato montesino. Entre os animals de cazata, ye frecuent o chabalín y tamién se i troba o corzo, o ciervo, o conello, a perdiz y a becada.

Tradicions

• Plantada d'o Mayo. Los oresanos tallan o mayor chopo d'o lugar, plantando-lo en una plaza. Ye un d'os eixemplos d'os tradicionals Mayos.^[1]
• Foguera de San Sebastian. Se fa a nueit de 19 chinero se fa una gran charada en a plaza y una lifara popular.
• Santchuanada. A nueit de o 23 de chunyo a chent de o lugar baixa ta o rio a remullar-se pa esfuraciar os malos espritos y emplir-se de salut. Se pilla augua en pozals y se lavan antes que no salga o sol
• Romeria de Yerzol. 23 abril fendo a caridat que ye entrgar un pan y una pichera vin a cada familia.
• Romeria de a pardina. Nomás que de mullers.

Administración

Reparto de concellers

O concello d'Orés ye formau actualment por 5 concellers.

Eleccions municipals[2]
Partiu	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015	2019
Partido Popular	-	2	-	0	0	2	2	4	3	3	4
Partido de los Socialistas de Aragón	1	3	1	1	1	0	2	1	1	1	1
Partido Aragonés	-	-	4	4	4	3	0	0	1	1	0
Independients	-	-	-	-	-	-	1[3]	-	-	-	-
Unión de Centro Democrático	4	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Total	5	5	5	5	5	5	5	5	5	5	5

Alcaldes

Lista d'alcaldes

Lechislatura	Nombre	Partiu politico
1979–1983	Leoncio Laborda Idoipe [4]	Unión de Centro Democrático
1983–1987
1987–1991
1991–1995	Leoncio Laborda Idoipe	Partido Aragonés
1995–1999	Leoncio Laborda Idoipe	Partido Aragonés
1999–2003	Leoncio Laborda Idoipe	Partido Aragonés
2003–2007	Antonio Campos Idoipe	Partido Popular
2007–2011	Antonio Campos Idoipe	Partido Popular
2015–2019
2019–2023
2023–2027	Francisco Auria Idoipe [5]	Partido de los Socialistas de Aragón

Molimentos

A ilesia de Sant Chuan Baptista d'Orés, una ilesia en estilo barroco adedicada a Sant Chuan Baptista, que ye la ilesia parroquial d'o lugar.^[6]

Fiestas

• 20 de chinero (Sant Sebastián). As fiestas de Sant Sebastián se celebraban d'antes mas o 20 de chinero. Ista fiesta s'ha recuperau en os zaguers tiempos, y chira arredol d'a foguera u charada de Sant Sebastián.
• 23 d'abril. Se fa una romería ta l'ermita d'a Virchen de Yérzol. O concello obsequia con pan y vin a toz os vecins y vesitants que sigan cabeza de familia.
• O segundo domingo d'agosto os oresanos celebran atra romería a l'ermita d'a Virchen de Yérzol.
• 24 d'agosto (Sant Bertolomeu). Fiestas patronals en honor de Sant Sebastián y Sant Bertolomeu, con borinas que se prolargan entre 4 diyas.
• O primer sabado de chunio se celebra dende 2009 o festival de os Bruxos, ye un certamen de machia con presencia de conoixius magos y espectaculos ubiertos arredol d'a machia